Σωτήρης Παστάκας: Η τέχνη ακολουθεί τη ζωή

Συνέντευξη στον Λευτέρη Παπαστεργίου

Άγιος Βλάσιος, Άγιος Λαυρέντιος, Πινακάτες, Μηλιές… Μικρά σημεία στον τεράστιο χάρτη του Πηλίου, τόσο μαγευτικά, που από μόνα τους θα μπορούσαν να σταθούν δεσποτικά, αναγκάζοντας την ανθρώπινη υπόκλιση. Απογευματάκι Δευτέρας. Προορισμός οι Μηλιές, το διάσημο χωριό του Πηλίου για τον θρυλικό του Μουτζούρη, το τρενάκι, βγαλμένο από άλλες εποχές. Η διαδρομή κόβει κυριολεκτικά την ανάσα. Περνώντας μέσα από καταπράσινες πλαγιές, η θέα του Παγασητικού, όσο ανεβαίνεις, προβάλει σαν Θεϊκός καμβάς, ζωγραφισμένος με το απέραντο γαλάζιο. «Είναι δυνατόν να κάνει άνθρωπος αυτή την διαδρομή και να μην αισθανθεί μοναδικός;», αναρωτιέμαι, καθώς το μάτι μου εναλλάσσεται στο πράσινο του βουνού και στο μπλε της θάλασσας.

Την απάντηση, στην ερώτησή μου αυτή, μου την έδωσε ο Σωτήρης Παστάκας. «Το θαυμάζειν εστί φιλοσοφείν, Λευτέρη. Αυτή είναι η ουσία της ζωής και η ρίζα της ανθρώπινης ευτυχίας. Να μπορείς να θαυμάζεις το μικρό. Αυτό που είναι δίπλα σου. Να έχεις τη δυνατότητα να αντιλαμβάνεσαι πόσο όμορφο και σημαντικό είναι αυτό που βλέπουμε τώρα…»

Καθόμαστε με τον Σωτήρη σε μια καταπράσινη αυλή, στις Μηλιές, και στο βάθος έχουμε «πιάτο» ολόκληρο τον Παγασητικό, με τους κόλπους και τα νησάκια του. Ο Λαρισαίος ποιητής βρίσκεται εκεί για τρίτη συνεχόμενη χρονιά, παραδίνοντας μαθήματα δημιουργικής γραφής στους μαθητές του. Η επιτυχημένη του καριέρα ως ψυχίατρος στην Αθήνα για δεκαετίες και η παράλληλη ενασχόλησή του με τα γράμματα, σε συνδυασμό με την φοβερή ιδιοσυγκρασία του, αποτελούν εγγύηση για το αποτέλεσμα κάθε κουβέντας που μπορεί να κάνει κάποιος μαζί του. Ο Παστάκας λέει τα πιο σοβαρά πράγματα, πάντα χαμογελώντας.

Θυμάμαι, τον είχα ρωτήσει κάποτε για να τον πειράξω, και τον ρωτώ ξανά: Μεγάλο σχολείο η επαφή σου με τους τρελούς;

«Ο κόσμος μπορεί να δεχθεί την αλήθεια μόνο από έναν τρελό», μου απαντάει, χαμογελάει, και με αφήνει να το σκεφτώ. Το προηγούμενο βράδυ, κρατώντας κάποιες σημειώσεις, ενόψει της κουβέντας μας, και έχοντας ξεφυλλίσει, ξανά, τα αγαπημένα μου διηγήματα του «κυρίου Ψ», διηγήματα που έγραψε ο Παστάκας και τα οποία στηρίζονται σε αληθινές ιστορίες από την επιστημονική του καριέρα, βλέπω στην προσωπική του σελίδα στο Facebook, μια φωτογραφία, τραβηγμένη από τον ίδιο, που δείχνει τους μαθητές του εργαστηρίου του, ξαπλωμένους χάμω στο πάτωμα, σα να ήταν νεκροί. Του το λέω. Γελάει.

«Τους έβαλα να γράψουν πνιγόμενοι!», μου λέει και δεν τον καταλαβαίνω. Συνεχίζει. «Όπως ο Καρυωτάκης, όταν επιχείρησε να αυτοκτονήσει, πέφτοντας στη θάλασσα… Τους έβαλα πρώτα να γράψουν σε μια κόλλα χαρτί τα προσωπικά τους στοιχεία. Όλα. Μέχρι και την ομάδα αίματος τους. Μετά, τους ζήτησα να ξεχάσουν πως υπάρχει αυτό το χαρτί. Να ξεχάσουν την ταυτότητα τους. Και να ξεκινήσουν να γράφουν. Έτσι πρέπει να γράφει ο ποιητής…»

Ο Παστάκας ανάβει το ένα τσιγάρο μετά το άλλο. Μπορεί να σου διηγηθεί με την ίδια ευκολία που θα απαγγείλει ένα ποίημα του Καβάφη, τα πιο άγνωστα περιστατικά στον χώρο της ποίησης, και όχι μόνο, όπως θα διηγούνταν μια βαθιά συγκλονιστική, ανθρώπινη, ιστορία. Τώρα είναι χαρούμενος.

«Μόλις ενημερώθηκα», μου λέει, «πως εκδίδεται στην Ισπανία o δεύτερος τόμος της Ανθολογίας ‘Ποίηση δίχως σύνορα’, στην οποία συμμετέχουν με τα ποιήματά τους δέκα Έλληνες ποιητές, ανάμεσα στους οποίους είμαι κι εγώ. Την επιμέλεια και την επιλογή έχει κάνει η Κλαίτη Σωτηριάδου. Την γνωρίζεις;»

Απαντώ αρνητικά. «Την γνωρίζω μόνο ως μεταφράστρια», του λέω , και συνεχίζει. «Φίλη μου. Το σημαντικό όμως είναι πως ήταν στενή φίλη του μεγάλου Μπόρχες. Τον έχει μεταφράσει ολόκληρο στα ελληνικά… Ωραία πράγματα!», μου λέει και προσπαθώ να του διακόψω τη σκέψη γιατί υπάρχει ο κίνδυνος να τον ακούω να μιλάει για τη Λατινική Αμερική άνετα για ώρα. Πες μου για την ποίηση…

«Ποίηση… η πιο αριστοτεχνική τέχνη. Η μαγεία της γλώσσας. Η αναζήτηση του απόλυτου, όπως έλεγε ο Ταρκόφσκι. Ο ποιητής δεν μπαίνει στην ασχολία αυτή επειδή το θέλει, αλλά επειδή τον κυριεύει το μένος, υποστήριζε ο Πλάτωνας».

Δηλαδή δεν υπάρχει αυτοαναφορικότητα;

Η ποίηση δεν λειτουργεί σαν άλλοθι για την μικρή ή την μεγάλη μας ύπαρξη. Γράφουν κάποιοι, ενδεχομένως, για να λυτρωθούνε από τη ζωή που δεν είχαν το θάρρος να ζήσουν. Όμως, καλύτερα να γράφεις, παρά να κυνηγάς ζώα ή να πας για ψάρεμα…

Ο πραγματικός ποιητής λοιπόν είναι;

Ο πραγματικός ποιητής καταστρέφεται. Ο πραγματικός ποιητής πρέπει να καεί, να θυσιαστεί.

Η γλώσσα της ποίησης;

Η ποίηση είναι ρήμα και συγκεκριμένο ουσιαστικό. Δεν είναι επιρρήματα, δεν είναι επίθετα, δεν είναι αφηρημένα ουσιαστικά.

Και η σχέση της με την πραγματικότητα; Με την ζωή;

Όλες οι μορφές τέχνης αποτυπώνονται πρώτα στη ζωή. Θυμήσου, πως μετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου είχαμε την έκρηξη της αφηρημένης τέχνης. Γιατί; Μετά την απίστευτη σε έκταση αυτή βαρβαρότητα δεν υπήρχε κανένα σχήμα τέχνης, από τα μέχρι τότε, που να μπορούσε να εκφράσει το μέγεθος της κτηνωδίας. Η τέχνη λοιπόν ακολουθεί τη ζωή, δεν δημιουργεί.

Το χρέος του καλλιτέχνη;

Το χρέος του καλλιτέχνη είναι να υπηρετήσει την τέχνη. Δεν μπορεί να είναι υπεράνω της τέχνης.

Σήμερα; Ζούμε, επίσης, σε έναν κόσμο χωρίς καμία σταθερά. Πως εκφράζεται αυτή η πραγματικότητα;

Με τρόπο παραληρηματικό. Δεν υπάρχουν πλέον «στρογγυλέματα» στις τέχνες.

Στην πορεία του χρόνου ποιοι είναι οι σημαντικότεροι «σταθμοί» στην ελληνική ποίηση;

Μετά τον Όμηρο και τον Αρχίλοχο στην Ελλάδα πορευτήκαμε με τα «ερωτηματικά δίδυμα». Σολωμός ή Κάλβος; Παλαμάς ή Καβάφης; Σεφέρης ή Ελύτης; Καρυωτάκης ή Ρίτσος; Έτσι έχουμε μάθει να λειτουργούμε σαν λαός φαίνεται… Ωστόσο, είμαστε ακόμη δέσμιοι της γενιάς του ’30.

Η δική σου «πινελιά» στον χάρτη αυτό;

Η δική μου «αποκάλυψη» ήταν ο Καβάφης, το 1967, στην δίτομη έκδοση τότε του Ίκαρου. Αργότερα, ο Άλεν Γκίνσμπεργκ, ο Μπόρχες… Στην Ιταλία όπου έμεινα για αρκετά χρόνια, λόγω σπουδών, μετέφρασα τους Ιταλούς ποιητές…

Το επάγγελμα μου έδωσε την ανεκτικότητα. Η Ψυχιατρική με βοήθησε να αποκτήσω τεράστια ανοχή, να μπορώ να συγχωρώ συμπεριφορές και ανθρώπους. Επιπλέον στάθηκα τυχερός γιατί γνώρισα πολύ σημαντικούς ανθρώπους, οι οποίοι ότι μου έλεγαν, τα εξέταζα όλα πολύ σοβαρά. Είμαι από τους ανθρώπους που αλλάζω συνεχώς. Δεν μένω στάσιμος…

Γνωρίζω όμως καλά πως η ποίηση δεν είναι «κατοστάρι». Είναι ένας μαραθώνιος και χρειάζεται τεράστια επιμονή και δουλειά. Όπως το μυρμήγκι ένα πράγμα!