Μωρά σε κάδους, κορίτσια σε ιδρύματα: Η σκοτεινή ιστορία των ορφανοτροφείων στη Λάρισα (φωτό)

Περίπου πριν από δύο εβδομάδες κρυφάκουσα μια ιστορία. Άθελα μου. Την διηγούνταν μια κυρία στο διπλανό τραπέζι σε ένα περιβάλλον που είχε ησυχία. Μιλούσε για το πως άκουσε το κλάμα ενός μωρού από τον κάδο των σκουπιδιών μια γνωστή της και πήρε το μωρό. Το έσωσε και το μεγάλωσε. Δεν κατάλαβα αν η ιστορία αυτή έλαβε χώρα στη Λάρισα. Τι σημασία έχει; Αυτές οι ιστορίες του παρελθόντος είναι υπερτοπικές. Συμβαίνανε παντού. Σήμερα τις ακούς και σε συγκλονίζουν. Ανήκω βλέπεις ως γονιός στη γενιά της απόλυτα παιδοκεντρικής κοινωνίας. Οι περισσότερες ιστορίες αφορούν τις αγωνίες και προσπάθειες ζευγαριών να αποκτήσουν παιδί. Σου φαίνεται εξωφρενικό το πώς τότε παλιά άφηναν τα μωρά τους ή τα παιδιά τους. Γιατί δεν έχεις επαφή με το ιστορικοκοινωνικό πλαίσιο του 18^ου αιώνα που παρέμεινε στην Ελλάδα τουλάχιστον μέχρι τη Μεταπολίτευση σχεδόν. Πόλεμοι, φτώχια, συντηρητικές κοινωνίες… Ορφανά και ανεπιθύμητα παιδιά.

Της Εύης Μποτσαροπούλου

Αμέσως μου ήρθαν στο μυαλό κάποιες εκπληκτικές φωτογραφίες της Βούλας Παπαϊωάννου για λογαριασμό της UNRRA που κυκλοφόρησαν το 2020 σε ένα συλλεκτικό «Λεύκωμα Ζωής» από το κέντρο ερευνών «Ρίζες» και το Μουσείο Μπενάκη. Οι βρεφοδόχοι με είχαν συγκλονίσει. Σαν γραμματοκιβώτια για μωρά Με την επιγραφή «Ο Πατήρ και η Μήτηρ εγκατέλειψάν με, ο Κύριος προσελάβετό με»… Βρισκόταν στον εξωτερικό τοίχο βρεφοκομείων για να μπορούν να αφήνουν κρυφά τα «απορριπτόμενα» μωρά. Χωρούσαν δύο βρέφη. Όταν τοποθετούσαν το μωρό στο κιβώτιο, ένα ηλεκτρικό κουδούνι ανήγγειλε στο προσωπικό του βρεφοκομείου την «πράξιν της εγκαταλείψεως»!

Δεν ξέρω αν στη Λάρισα είχαμε βρεφοδόχους, δεν κατάφερα να το επιβεβαιώσω… Είχαμε όμως ορφανά. Πολλά.

Επί τόπου, εκεί, μέσα στην ταβέρνα, άρχισα να ψάχνω τις πρώτες πληροφορίες για τα ορφανοτροφεία στη Λάρισα. Είναι και Χριστούγεννα, με τη γένεση του Ιησού ασχολούμαστε, τα παιδιά πρωταγωνιστούν, γράφουν γράμματα στον Άγιο Βασίλη, περιμένουν δώρα…

Στην Λάρισα λοιπόν υπήρξε το Ορφανοτροφείο Θηλέων Λάρισας. Άρχισε να λειτουργεί επί δημαρχίας Στυλιανού Αστερίαδη το 1937 και επί της οδού Αιόλου για να φιλοξενήσει ορφανά, παιδιά που δεν είχαν και τους δύο γονείς ή που προερχόταν από οικογένειες οι οποίες δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να τα μεγαλώσουν. Το 1961 το ίδρυμα φιλοξενούσε περισσότερα από εκατό παιδιά, όλα κορίτσια από 9 έως και 21 ετών. Το 1973 σταμάτησε να λειτουργεί ως Ορφανοτροφείο και μετατράπηκε σε Κέντρο Παιδικής Μέριμνας δυνάμει του Β. Διατάγματος 273/1973 (ΦΕΚ 81/7-4-1973) που αφορούσε όλα τα εθνικά ορφανοτροφεία και οικοτροφεία που λειτουργούσαν βάσει του Νόμου 2851/1922 «περί ιδρύσεως Εθνικών Ορφανοτροφείων και Οικοτροφείων Απόρων Μαθητών». Το δικό μας μετατράπηκε λοιπόν σε Κέντρο Παιδικής Μερίμνης Θηλέων Λάρισας, με σκοπό σύμφωνα με το ίδιο διάταγμα «την περίθαλψη, μόρφωση και επαγγελματική εκπαίδευση των αποδεδειγμένως απροστάτευτων και στερημένων οικογενειακής φροντίδας παιδιών». Για το 1999 το Κέντρο Παιδικής Μέριμνας Θηλέων Λάρισας καταργήθηκε,  στο πλαίσιο καταργήσεων/συγχωνεύσεων ιδρυμάτων, και υπήχθη δυνάμει των άρθρων 1 και 5 του Π.Δ. 286/1999 το ΝΠΔΔ στο Κέντρο Παιδικής Μέριμνας Αρρένων Λαμίας, το οποίο είχε μετατραπεί σε υπηρεσία του Περιφερειακού Συστήματος Υγείας και Πρόνοιας (Πε.ΣΥ.Π) Στερεάς Ελλάδος και στην συνέχεια συγχωνεύτηκε από την 5η Υγειονομική Περιφέρεια Θεσσαλίας – Στερεάς Ελλάδος με έδρα τη Λάρισα. Ο χώρος, η συνολική έκταση, του πρώην Ορφανοτροφείου επί της Αιόλου το 2022 μετατράπηκε σε ένα παιδικό, πολυλειτουργικό χώρο και δη δημιουργήθηκε πάρκο και παιδική χαρά με χρηματοδότηση από το ΕΣΠΑ Θεσσαλίας 2014 -2020

Αυτά είναι τα γενικά, τα βασικά, επίσημα στοιχεία.

…

Ας πάμε όμως λίγο πιο πίσω χρονικά. Να δούμε την ιστορία των ορφανοτροφείων… Παγκοσμίως. Η ιστορία των ιδρυμάτων αυτών ξεκινά το 1729 στον Μισισιπή, σύμφωνα με τη Wikipedia, όταν δημιουργήθηκε το πρώτο ορφανοτροφείο για να φροντίζει λευκά παιδιά που έμειναν ορφανά από τις συγκρούσεις μεταξύ Ινδιάνων και Λευκών. Γύρω στο 1850 λειτούργησε το πρώτο ορφανοτροφείο και στην Ελλάδα, τριάντα περίπου χρόνια μετά την απελευθέρωσή από τον τουρκικό ζυγό και με πολίτευμα τη βασιλεία. Το Δημοτικό Βρεφοκομείο της Αθήνας ιδρύθηκε το 1874, με σκοπό την περίθαλψη και συντήρηση των εγκαταλελειμμένων ή ορφανών νεογνών. Αυτό φωτογράφησε ένα αιώνα μετά η Βούλα Παπαϊωάννου…

Κι ενώ τα παραδοσιακά ορφανοτροφεία άρχισαν να κλείνουν στις Ηνωμένες Πολιτείες μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, καθώς οι δημόσιες κοινωνικές υπηρεσίες ήταν σε άνοδο και οι μεταρρυθμιστές της παιδικής πρόνοιας άρχισαν να υποστηρίζουν ένα επίσημο σύστημα αναδοχής, στην χώρα μας η φιλάνθρωπος βασίλισσα Φρειδερίκη ιδρύει, κατά τη διάρκεια του Εμφύλιου Πολέμου, το 1947 τις Παιδουπόλεις, ένα δίκτυο 53 ιδρυμάτων σε όλη την έκταση της ηπειρωτικής και νησιωτικής Ελλάδας στα οποία φιλοξενήθηκαν παιδιά από τις εμπόλεμες περιοχές. Στόχος τους η «φιλοξενία και περίθαλψη απροστάτευτων και ορφανών παιδιών». Πέρασαν περίπου 25.000 παιδιά και οι μαρτυρίες είναι αμφιλεγόμενες. Από την μια παρουσιάζονται ως καταφύγιο από την φρίκη του πολέμου ενώ για άλλους υπήρξαν κέντρα πλύσης εγκεφάλου και φιλοβασιλικής προπαγάνδας… Μαρτυρίες μιλάνε για το αυστηρό πλαίσιο ζωής σε κάποιες από αυτές με την άσκηση σωματικών τιμωριών, τη λογοκρισία της αλληλογραφίας, αλλά και τις περιορισμένες εκπαιδευτικές δυνατότητες. Μετά το 1950 δε, έγιναν αποκαλύψεις για πώληση χιλιάδων παιδιών από κυκλώματα υιοθεσίας, τα οποία βρέθηκαν υιοθετημένα κυρίως στις ΗΠΑ. Για να κλείσουμε το θέμα με τις Παιδουπόλεις αξίζει να αναφέρουμε το σχόλιο του Μαρκεζίνη σε ομιλία του στις 12 Οκτωβρίου 1946… «Δυστυχώς, η Βασίλισσα, επιθυμούσα να έχει παντού ανάμιξη, θα επεκτείνει τη δραστηριότητά της σε τομείς οι οποίοι ουσιαστικώς ανήκαν στο Κράτος».

Στην πόλη μας υπήρξε η Παιδούπολη Απόστολος Παύλος Λάρισας. «Στη Λάρισα, έπειτα από πολλές αναζητήσεις, ειδική επιτροπή έκρινε κατάλληλο οίκημα για τη στέγαση της «Παιδοπόλεως Λαρίσης Απόστολος Παύλος», το εγκαταλειμμένο Νοσοκομείο Λοιμωδών. Την ανακατασκευή του ανέλαβε ο Δήμος Λαρίσης και στις 25 Σεπτεμβρίου του 1947 έγιναν τα εγκαίνιά της. Το καλοκαίρι του 1950, μετά το τέλος του Εμφυλίου, τα 15.000 παιδιά επέστρεψαν στα σπίτια τους, οι περισσότερες παιδοπόλεις έκλεισαν και έμειναν μόνον 14 για να φιλοξενήσουν τα υπόλοιπα παιδιά. Της Λάρισας παρέμεινε, απλώς μετατράπηκε σε παιδόπολη θηλέων, εν αντιθέσει με του Βόλου που έγινε αρρένων. Το 1985 η παιδόπολη της Λάρισας έκλεισε. Το κτίριο για ένα διάστημα στέγασε τον Παιδικό Σταθμό της Γιάννουλης και από τον Νοέμβριο του 1989, συμπληρωμένο και με νέες πτέρυγες, στεγάζει τη Θεραπευτική Κοινότητα «Έξοδος» μας πληροφορεί ο Νίκος Παπαθεοδώρου σε άρθρο του στην εφημερίδα «Ελευθερία».

Το Ορφανοτροφείο Θηλέων Λάρισας…

Τις περισσότερες, ίσως και μοναδικές, πληροφορίες για το Ορφανοτροφείο Θηλέων Λάρισας τις παίρνουμε από ένα άρθρο της Ζωής Παρμάκη που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Ελευθερία» το 2016. Πρόκειται για μια συνέντευξη με την κα Μίτσα Βορβή η οποία από το Κολωνάκι της Αθήνας που ήταν η σχολή της βρέθηκε στα 21 της χρόνια το 1961 ως παιδαγωγός στο Ορφανοτροφείο Θηλέων της Λάρισας όπου και παρέμεινε· υπήρξε δε η τελευταία διευθύντρια του ιδρύματος μέχρι το 1973 που έκλεισε. Σύμφωνα με τα λεγόμενά της το ίδρυμα έπαιξε καθοριστικό ρόλο ιδιαίτερα σε εποχές μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, όταν χιλιάδες παιδιά βρέθηκαν στην Ελλάδα έχοντας χάσει τις οικογένειές τους.

«Το έργο στηριζόταν από επιτροπή στην οποία συμμετείχαν οι τοπικές αρχές. Πρόεδρος της επιτροπής ήταν ο νομάρχης, αντιπρόεδρος Α΄ ο Εισαγγελέας, αντιπρόεδρος Β΄ ο πρόεδρος Πρωτοδικών, διευθυντές υπηρεσιών και δύο ευυπόληπτα μέλη της λαρισαϊκής κοινωνίας. Η διευθύντρια απευθυνόταν σε αυτή την επιτροπή για την έγκριση οποιουδήποτε έργου. Το κτίριο της οδού Αιόλου περιλάμβανε τους θαλάμους των κοριτσιών, την τραπεζαρία και την αίθουσα εκδηλώσεων. «Οι πόρτες του ιδρύματος ήταν ανοιχτές για όλη την κοινωνία της Λάρισας αλλά κλειστές για τα κορίτσια», αναφέρει η κ. Μίτσα για να προσθέσει ότι όλο το προσωπικό έμενε στο ίδρυμα «ήταν υποχρεωτική η διαμονή όλων εντός του ιδρύματος, της διευθύντριας, των παιδαγωγών αλλά και του υπόλοιπου προσωπικού».

Εντός του ιδρύματος λειτουργούσε διθέσιο δημοτικό σχολείο, από τα 110 κορίτσια τα 40-50 φοιτούσαν στο δημοτικό. Κάθε μέρα τα παιδιά τηρούσαν ένα συγκεκριμένο πρόγραμμα. Το πρωί χτυπούσε το καμπανάκι για το εγερτήριο. Τα παιδιά σηκώνονταν, ετοιμάζονταν και έπαιρναν πρωινό στην τραπεζαρία. Αμέσως μετά, τα μικρά παιδιά πήγαιναν στο σχολείο, ενώ τα μεγαλύτερα παρακολουθούσαν τα εργαστήρια, όπου μάθαιναν κάποια τέχνη όπως ράψιμο, κέντημα, υφαντική. «Για τα παιδιά ήταν και σχολείο και σπίτι», αναφέρει για να προσθέσει «και αυτό είναι ακόμα πιο δύσκολο. Ως παιδαγωγός δεν είσαι υπεύθυνος μόνο για την εκπαίδευση του παιδιού. Ήμασταν συνέχεια μαζί με τα παιδιά. Ήμουν σε μικρή ηλικία όταν στη συνέχεια έγινα διευθύντρια έπρεπε να κερδίσω τον σεβασμό τους όχι τον φόβο τους». (…)

Πολλές εκδηλώσεις και θεατρικές παραστάσεις θρησκευτικού ή εθνικού περιεχομένου σημάδευαν τη ζωή του Ορφανοτροφείου. Τα παιδιά ετοίμαζαν εορταστικές εκδηλώσεις τα Χριστούγεννα, την 25η Μαρτίου και στη λήξη των μαθημάτων και συμμετείχαν στις παρελάσεις κατά τις εθνικές εορτές αλλά και στη γιορτή του Αγίου Αχιλλίου πάντοτε με την επίσημη στολή τους. Τα παιδιά εκκλησιάζονταν υποχρεωτικά κάθε Κυριακή, ενώ ο περίπατος στην πόλη δεν ήταν για όλες υποχρεωτικός. Η έξοδος γινόταν πάντοτε σε γραμμή συνοδευόμενες από την παιδαγωγό μαζί με άλλες κυρίες υπαλλήλους του ιδρύματος. Το Πάσχα συνήθιζαν να ψήνουν αρνιά στην αυλή του ιδρύματος και όλες οι αρχές του τόπου περνούσαν για να ευχηθούν. Όλες αυτές οι εκδηλώσεις έφερναν κοντά την κοινωνία στο ίδρυμα. Μάλιστα οι προίκες πολλών Λαρισαίων γίνονταν από τα κορίτσια του Ορφανοτροφείου. Συνηθίζονταν πως όταν γεννιόταν ένα κορίτσι στη Λάρισα αμέσως η οικογένεια φρόντιζε να στείλει για να κεντήσουν την προίκα του τα κορίτσια του ιδρύματος. Μια προίκα μπορεί να περίμενε και είκοσι χρόνια για να γίνει. «Δεν υπήρχε απομόνωση. Διοργανώναμε και εκδρομές με τα μεγαλύτερα κορίτσια. Μας φιλοξενούσαν άλλα ορφανοτροφεία και η διάρκειά τους ήταν οκτώ ημέρες», διευκρινίζει κρατώντας στα χέρια της μια από τις φωτογραφίες που είναι όλα τα κορίτσια χαμογελαστά, της κρατούν το χέρι και σίγουρα λίγο πριν το κλικ του φωτογράφου θα σπρώχνονταν για το ποια θα σταθεί δίπλα της.

Οι εκπαιδευτικοί και οι υπόλοιποι εργαζόμενοι είχαν το δικαίωμα δίωρης άδειας, δύο φορές την εβδομάδα «η διασκέδασή μου ήταν αν έπαιζε καμιά καλή ταινία στο σινεμά πήγαινα εκεί μέχρι που μια μέρα, ενώ έκανα τη βόλτα μου στην Κύπρου μού μύρισαν λουκουμάδες, ήταν το αγαπημένο μου γλυκό. Ακολουθώντας τη μυρωδιά έφτασα στο ζαχαροπλαστείο “Ρόμβος”. Όταν του είπα ότι θα τους έτρωγα εκεί η απάντηση που πήρα ήταν “μόνο του κορίτσι θα κάτσεις να φας εδώ λουκουμάδες;”. Του φάνηκε τόσο περίεργο για την εποχή».

Το προσωπικό του ιδρύματος περιλάμβανε τη διευθύντρια, τη διαχειρίστρια, την παιδαγωγό και τις δασκάλες των τεχνών. Υπήρχε και γιατρός, ο οποίος επισκεπτόταν τακτικά το ίδρυμα. Τα παιδιά ξεκινούσαν την εκμάθηση των τεχνών (υφαντική, ραπτική, πλεκτική) όταν τελείωναν το δημοτικό σχολείο. Στον χώρο του ορφανοτροφείου τα μικρά κορίτσια έπαιρναν τα απαραίτητα εφόδια για τη ζωή τους.

…

 RAMP-Fact-Sheet-2021    

«Κρίκκειο» Ορφανοτροφείο Θηλέων (Ι.Μ. Λαρίσης & Τυρνάβου)

Και κάπως έτσι τελειώνει η ιστορία των ορφανοτροφείων στη Λάρισα.

Υπάρχει βέβαια σήμερα το «Κρίκκειο» Ορφανοτροφείο Θηλέων της Ιεράς Μητρόπολης Λαρίσης & Τυρνάβου που θεμελιώθηκε το 2006 στην Ανθούπολη και άρχισε να λειτουργεί την 1^η Δεκεμβρίου του 2008.

Ονομάστηκε «Κρίκκειο» με αφορμή το κληροδότημα Κρίκκη. Η ιστορία ξεκινά πολύ νωρίτερα το 1987, όταν απεβίωσε η Ιωάννα Κρίκη. Στη διαθήκη της, που συντάχθηκε το 1982, επιθυμούσε η περιουσία της να περιέλθει στο Ορφανοτροφείο Λάρισας, να εκποιηθεί και με τα χρήματα αυτά να προικιστούν 40 κοπέλες του Ορφανοτροφείου. Ωστόσο, όπως αναφέρθηκε και ανωτέρω, το Ορφανοτροφείο Λάρισας, που είχε μετατραπεί ήδη σε Κέντρο Παιδικής Μέριμνας Θηλέων Λάρισας, το 1999 δε καταργήθηκε και υπήχθη μέσα στο πλαίσιο καταργήσεων/συγχωνεύσεων ιδρυμάτων στο Κέντρο Παιδικής Μέριμνας Αρρένων Λαμίας. Αυτό το «Θηλέων» και «Αρρένων» ήταν που μπέρδεψε τα πράγματα. Μάλιστα οδήγησε σε μια μεγάλη δικαστική διαμάχη η όποια έληξε με δικαστική απόφαση του 2011 η οποία όρισε ότι το κληροδότημα ανήκει στο Ορφανοτροφείο Αρρένων Λαμίας και όχι στην Μητρόπολη Λαρίσης. Ακόμη και σήμερα υπάρχουν διαφωνίες σχετικά αφενός με τη δικαστική διαμάχη της Ι.Μ. Λαρίσης και Τυρνάβου και αφετέρου αν εκπληρώθηκε η επιθυμία της Ι. Κρίκκη να προικιστούν οι 40 κοπέλες του παλιού Ορφανοτροφείου… Σύμφωνα όμως με το ισχύον νομικό πλαίσιο με την κατάργηση του αυτό συγχωνεύτηκε με το Κέντρο Μερίμνης Λαμίας οπότε και αυτό το ίδρυμα είναι ο δικαιούχος του κληροδοτήματος. Μόνο που έχει αγόρια αντί για κορίτσια. Και αυτές οι 40 κοπέλες προφανώς ποτέ δεν προικίστηκαν…

…

Τα στοιχεία του 2024

Σύμφωνα με άρθρο που δημοσιεύτηκε πέρυσι με τίτλο «Ορφανοτροφεία: Πόσα παιδιά στην Ελλάδα είναι προς υιοθεσία» αποτυπώνεται η υφιστάμενη πραγματικότητα σχετικά με το θέμα της υιοθεσίας ορφανών… «Για την ακρίβεια, σε όλες μαζί τις Μονάδες Παιδικής Προστασίας και Φροντίδας (συνολικά λειτουργούν 98 τέτοιες δομές στη χώρα μας), υπάρχουν 149 παιδιά προς υιοθεσία. Ούτε 150, ούτε 1.500, ούτε 15.000. Αλλά 149 παιδάκια: 77 αγόρια και 72 κορίτσια. Κοντά σε αυτά, υπάρχουν και άλλα 572 παιδιά για αναδοχή: 291 αγόρια και 281 κορίτσια. Αυτά είναι όλα κι όλα».

Δεν ξέρω πώς να σχολιάσω αυτά τα νούμερα… Μάλλον θετικά. Μπορεί μέσα στον ένα χρόνο που πέρασε να είναι και λιγότερα από 149 που ήταν πέρυσι. Καλύτερα να μην υπάρχουν ορφανά σε ορφανοτροφεία και ας βρεθεί άλλος τρόπος να καλυφθούν οι ανάγκες για υιοθεσίες παιδιών από ζευγάρια που δεν μπορούν να αποκτήσουν τα ίδια…

Υ.Σ. Οι φωτογραφίες του κειμένου, πλην δύο, είναι της μεγάλης Ελληνίδας φωτογράφου  Βούλας Παπαϊωάννου και προέρχονται από το συλλεκτικό «Λεύκωμα Ζωής» από το κέντρο ερευνών «Ρίζες» και το Μουσείο Μπενάκη.