Ο Μεταξάς πέρα από το «ΟΧΙ»

Η ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα δεν μπορεί να κατανοηθεί χωρίς να αναμετρηθεί κανείς με την προσωπικότητα του Ιωάννη Μεταξά. Στρατιωτικός με παιδεία, πολιτικός με τόλμη, άνθρωπος με αντιφάσεις, ο Μεταξάς εξακολουθεί να προκαλεί συζητήσεις, να διχάζει, να αφήνει περιθώρια ιστορικού αναστοχασμού.

Γεννημένος στην Ιθάκη το 1871, φοίτησε στη Σχολή Ευελπίδων και συνέχισε τις σπουδές του στη Γερμανία. Απέκτησε υψηλή στρατιωτική κατάρτιση και πειθαρχημένο πνεύμα. Η οργάνωση, η ακρίβεια και η μεθοδικότητα τον ανέδειξαν ως στρατιωτικό ήδη από τους Βαλκανικούς πολέμους. Λίγο αργότερα διεφάνη και η στρατηγική του ικανότητα. Προέβλεψε πως η μικρασιατική εκστρατεία ήταν καταδικασμένη, αρνούμενος τον επιτελικό ρόλο που του προσφέρθηκε από τον πρωθυπουργό Γούναρη.

Με ακρίβεια υπολόγισε ότι οι γραμμές ανεφοδιασμού ήταν υπερβολικά εκτεταμένες, το μέτωπο αχανές και η πολιτική στήριξη επισφαλής. Είχε αντιληφθεί ότι η Ελλάδα δεν μπορούσε να κρατήσει τόσο μακριά από τα σύνορά της έναν στρατό χωρίς ουσιαστική συμμαχική υποστήριξη. Πρότεινε, σε σύμπνοια με το Βενιζέλο, η Ελλάδα να μείνει πιστή στη Συνθήκη των Σεβρών, αναμένοντας τη διπλωματία. Η Μικρασιατική Καταστροφή  επιβεβαίωσε, με οδυνηρό τρόπο, τις προβλέψεις του.

Από το 1921 ο Μεταξάς στράφηκε ενεργά στην πολιτική. Ίδρυσε το Κόμμα των Ελευθεροφρόνων, ένα συντηρητικό και φιλοβασιλικό κόμμα, που ποτέ δεν απέκτησε πλειοψηφική δύναμη, ποτέ δεν συγκίνησε τους πολλούς. Διακρινόταν όμως για την τεκμηριωμένη και αδιάλειπτη -από το 1926 ως το 1936- παρουσία του στη Βουλή.

Στις εκλογές του 1936 η Βουλή που προέκυψε ήταν κατακερματισμένη, δεν μπορούσε να δώσει κυβερνητική πλειοψηφία. Η Ελλάδα βρέθηκε σε πολιτικό αδιέξοδο. Σε αυτό το κλίμα πολιτικής αδυναμίας, ο Μεταξάς, αποδεκτός από τον βασιλιά Γεώργιο Β΄ και ανεκτός από τους δύο μεγάλους πολιτικούς σχηματισμούς, κλήθηκε να σχηματίσει κυβέρνηση. Τον Απρίλιο του 1936 η Βουλή τού παρείχε ψήφο εμπιστοσύνης με ευρεία πλειοψηφία 240 εδρών, ως προσωρινή και σταθεροποιητική λύση.

Το προσωρινό όμως έγινε μόνιμο. Οι διεθνείς συνθήκες και η άνοδος των ολοκληρωτικών καθεστώτων στην Ευρώπη οδήγησαν το Μεταξά -με τη σύμπραξη του βασιλιά- στην αναστολή άρθρων του Συντάγματος, στις 4 Αυγούστου 1936. Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου που δημιουργήθηκε υπήρξε αυταρχικό, χωρίς να συναντήσει όμως ευρεία λαϊκή αντίσταση.

Η δικτατορία του Μεταξά επιδίωξε να παρουσιάσει ένα πρότυπο «εθνικής αναγέννησης» υπό το τρίπτυχο «Πατρίς – Θρησκεία – Οικογένεια». Δημιούργησε την Εθνική Οργάνωση Νεολαίας (ΕΟΝ) με στόχο τη διαμόρφωση μιας πειθαρχημένης νέας γενιάς. Υιοθέτησε ορισμένα κοινωνικά μέτρα υπέρ των εργαζομένων και εισήγαγε θεσμούς κοινωνικής ασφάλισης. Παρ’ όλα αυτά, η καταστολή των ελευθεριών, η λογοκρισία και η απουσία δημοκρατικών θεσμών επισκίασαν τις όποιες μεταρρυθμιστικές απόπειρες.

Αλλά τελικώς η Ιστορία με άλλο ρόλο ενέταξε τον Μεταξά στη συλλογική μας μνήμη. Με το «ΟΧΙ» της 28ης Οκτωβρίου 1940 στο ιταλικό τελεσίγραφο του πρέσβη Γκράτσι. Το «ΟΧΙ» δεν ήταν μόνο μια αυθόρμητη ή συναισθηματική απάντηση στο τελεσίγραφο. Ενείχε και στρατηγικό υπολογισμό. Ο Μεταξάς πίστευε –απέναντι σε όλους σχεδόν- ότι ο άξονας θα έχανε τελικώς τον πόλεμο και πως η αντίσταση θα εξασφάλιζε στη χώρα μελλοντικά διπλωματικά οφέλη.  Πράγματι η Ελλάδα ενσωμάτωσε το 1947 τα –ως τότε ιταλικά- Δωδεκάνησα. Το «ΟΧΙ» αποτυπώθηκε στην μεταπολεμική γεωπολιτική πραγματικότητα και αυτό επιβεβαιώνεται από ιστορικά τεκμήρια.

Ο Ιωάννης Μεταξάς άφησε πίσω του μια κληρονομιά. Ήταν και αντιφατική και καθοριστική. Υπήρξε ο αυταρχικός ηγέτης που περιόρισε τις ελευθερίες. Υπήρξε ο διορατικός στρατηγός που προέβλεψε τη μικρασιατική καταστροφή. Υπήρξε ο πρωθυπουργός που στάθηκε στη σωστή πλευρά της Ιστορίας, παρά τα φιλογερμανικά του αισθήματα.

Και αν η Ιστορία γράφεται τελικά από τη συνάντηση της ευθύνης με τη στιγμή, ο Ιωάννης Μεταξάς στη συνάντηση αυτή ήταν παρών…

Νίκος Ντόλας, Φιλόλογος, Διδάκτωρ ΕΚΠΑ, Πολιτευτής ΝΔ