Παζάρι Λάρισας: Η σουρεαλιστική πλευρά και τα συγκλονιστικά στιγμιότυπα που δεν έχεις δει ποτέ – 23 χρόνια μέσα από το φακό του Φώτη Νατσιούλη και 150 κλικς

Θα έκανα ένα αφιέρωμα στο Παζάρι Λάρισας. Ιστορικό. Από την Τουρκοκρατία κρατάει άλλωστε, από το 16^ο αιώνα περίπου. Και μετά την απελευθέρωση γίνεται έτσι όπως το ξέρουμε, έτσι όπως εξελίχτηκε στον χρόνο. Από το 1888 το Παζάρι Λάρισας ξεκινά στις 23 Σεπτεμβρίου, όποια μέρα της εβδομάδας κι αν πέσει αυτή η ημερομηνία. Είναι εντυπωσιακή η συνέπεια, η διαδρομή στο χρόνο, ο θεσμός. Συνδεδεμένος έντονα με την οικονομική και πολιτισμική ιστορία της πόλης…

Αλλά στην πορεία άλλαξε. Η οπτική μου για το αφιέρωμα. Έγινε κάτι άλλο. Οι φωτογραφίες του Φώτη Νατσιούλη φταίνε. Δείχνουν ένα κόσμο σουρεαλιστικό. Συγκλονιστικά στιγμιότυπα. Που δεν τα έχεις δει ποτέ. Ή έστω δεν τα παρατήρησες. Ένας άλλος κόσμος. Το παζάρι μέσα στο παζάρι, το παζάρι πίσω από το παζάρι. Τουλάχιστον αυτό που βιώνουμε εμείς ως επισκέπτες.

Της Εύης Μποτσαροπούλου

Ο Φώτης φωτογραφίζει το Παζάρι κάθε χρόνο από το 2001 που γίνεται στη Νεάπολη. Το πριν, το μετά. Την αρχή, το τέλος. Τα φώτα, τον κόσμο, την παρακμή. Τους ανθρώπους. Κυρίως αυτούς. Μετά από τόσο καιρό τον ξέρουν όλοι. Ξέρει και αυτός πολλούς με τα ονόματά τους. Τους στέλνει τις φωτογραφίες που τους βγάζει. Απ’ όλη την Ελλάδα μαζεύονται κάθε χρόνο. Οι περισσότεροι είναι Ρομά, υπάρχουν και πολλοί μετανάστες… από το Μπαγκλαντές, το Πακιστάν, Αφρικανοί. Και αρκετοί που διατηρούν μαγαζιά στην πόλη και συμμετέχουν για να ξεστοκάρουν. Οι περισσότεροι όμως κάνουν μόνο αυτή την δουλειά· ως μικροπωλητές ή γυρολόγοι γυρνάνε τα παζάρια όλης της Ελλάδας.

Αυτές οι φωτογραφίες όμως που είναι συγκλονιστικές είναι αυτές που δείχνουν τον μόχθο και τον κόπο του στησίματος. 10 μέρες κρατάει. Είναι εντυπωσιακό το πώς στήνεται· είναι μια τέχνη κι αυτό. Και αυτές που το δείχνουν τη νύχτα αργά όταν έχει φύγει η κοσμοθάλασσα. Άδειο, βρώμικο και ήσυχο. Με τους μουσαμάδες να προστατεύουν τα εμπορεύματα μέχρι το πρωί που θα ξαναζωντανέψει. Το backstage… Οι άνθρωποι που κοιμούνται εκεί επί τόπου στα περίπτερα ή σε αντίσκηνα που στήνουν, οι μπουγάδες που απλώνουν. Τα σκουπίδια. Κάποιες φιγούρες αποκαμωμένες μέσα στο κενό. Τότε που όλα ησυχάζουν. Και το τέλος. Σε δυο-τρεις μέρες όλη αυτή η τεράστια κατασκευή έχει ξηλωθεί. Το σημείο που στεγάζει τα ψητά και τους χαλβάδες με τις ψησταριές και τις χιλιάδες τραπεζοκαθίσματα – ο Σταυροθόδωρας μόνος του έχει 2000 καρέκλες – πέφτει όλη μαζί. Κάτι ξηλώνουν από τη μία άκρη και όλη η κατασκευή με τα καδρόνια και τις λαμαρίνες πέφτει σαν πύργος από τραπουλόχαρτα μέσα σε λίγα λεπτά. Από το έδαφος μετά ξεκαρφώνουν και μαζεύουν…

Που να τα ξέρεις όλα αυτά;

Πας μόνο όταν είναι ανοιχτό. Ζεις την τρέλα και το συνωστισμό. Τη φασαρία, τους μικροπωλητές να προσπαθούν να σε τραβήξουν, να σε κερδίσουν σαν πελάτη από τους άλλους. Τη μουσική, την τσίκνα, τις μυρωδιές, τα φώτα, το Λούνα Πάρκ. Κι ας μην έχει φέτος. Το Λούνα Παρκ είναι ένας ξεχωριστός κόσμος. Όπως είναι όλοι οι συμμετέχοντες. Είναι ένας ολόκληρος, συγκεκριμένος, ξεχωριστός δικός τους κόσμος.

Άρχισα να το καταλαβαίνω μπροστά στον υπολογιστή με τις φωτογραφίες. Χιλιάδες φωτογραφίες. Ταξινομήμένες ανά έτος, και πολλές ατάκτως ἐρριμμένες. Πώς να διαλέξεις; Ειδικά, όταν η επικαιρότητα τρέχει και ο Φώτης Νατσιούλης κάθε μέρα αυτή την εβδομάδα τραβάει κι άλλα κλικς. Φωτογραφίζει τα στάδια, την εξέλιξη.

Το ρεπορτάζ

Έπρεπε να πάω εκεί. Μήπως και το νιώσω όλο αυτό. Και πήγα. Και το είδα. Και το ένιωσα. Και ότι δεν είδα το συμπλήρωνα νοερά από τις παλιότερες φωτογραφίες που είχα δει στου Φώτη. Μίλησα με τους εργάτες από τα συνεργεία. Με πωλητές που ήταν ήδη εκεί. Ο Νατσιούλης ήταν κλειδί για να μου μιλήσουν.

Τα πιο πολλά και σημαντικά μου τα είπε ο Γιώργος Βιλανάκης από την εταιρία «ΛΑΡΙΣΑ ΜΠΑΖΑΡ» ΙΚΕ που μετά από πλειοδοτική διαδικασία ανέλαβε την εκμίσθωση του χώρου από το Δήμο Λάρισας. Και το γενικό συντονισμό, από το στήσιμο μέχρι την οργάνωση. 20 χρόνια οι ίδιοι το στήνουν το Παζάρι στη Λάρισα, όπως και άλλα σε άλλες πόλεις.

Μου είπε πως το Παζάρι της Λάρισας είναι το μεγαλύτερο σε όλη την Ελλάδα όσον αφορά το μέγεθος, τις συμμετοχές δηλαδή και τα περίπτερα. Και το πιο ξακουστό. Έχει πάνω από 1000 περίπτερα. Αν προσθέσουμε τις ψησταριές και τους χαλβάδες φτάνουν τα 1200. Το δεύτερο σε μέγεθος είναι στο Άργος με 650 περίπτερα… τα νούμερα τα λένε όλα. Μιλάμε πάντα για τα παραδοσιακά παζάρια, αυτά που ξεκίνησαν ως ζωοπανήγυρεις. Η σειρά είναι η εξής… πρώτη η Λάρισα, μετά το Άργος Ορεστικό, μετά το Τεγιατικό στην Τρίπολη, αυτό στη Λιβαδιά, στα Γιάννενα, στην Παραμυθιά, Τρίκαλα, Καρδίτσα και συνεχίζει σε πολλές πόλεις. Έτσι, για να έχουμε μια τάξη μεγέθους… τα Γιάννενα έχουν 450 περίπτερα και ύστερα τα υπόλοιπα θεωρούνται μικρά παζαράκια με 350, 250, 280 περίπτερα… Το Παζάρι στο Αλκαζάρ είχε μόλις 180 με 200 περίπτερα. Εντυπωσιάστηκα. Στην μνήμη μου έχει μείνει ως τεράστιο… Βέβαια, τότε τα περίπτερα δεν ήταν 3μετρα αλλά 10μέτρα, υπήρχαν οι εκθέσεις με τα γεωργικά μηχανήματα, εκεί που πουλούσαν άλογα και γαϊδούρια, ήταν αλλιώς. Και γω προφανώς μικρή και όλα μου φάνταζαν γιγαντιαία και φαντασμαγορικά.

«Αυτή τη στιγμή μαζί με τη Λάρισα θα ανοίξει μαζί το Άργος και η Άρτα. Για έναν καλό έμπορο, συνήθως ασχολείται όλη η οικογένεια και μπορεί να μοιραστεί, θα πάει και στα τρία. Ένας δυνατός μικροπωλητής δεν χάνει κανένα παζάρι στην Ελλάδα. Ταυτόχρονα με το δικό μας κτίζεται η Πτολεμαΐδα και η Κοζάνη».

Μετά μου λέει για το χαλβά Φαρσάλων. Είναι το σήμα κατατεθέν σε όλα τα παζάρια της Ελλάδας. Ο χαλβάς είναι πάντα από τα Φάρσαλα, δεν υπάρχει άλλος. «Ο τζίρος του χαλβά Φαρσάλων όλο τον υπόλοιπο χρόνο είναι 5%. Το υπόλοιπο 95% γίνεται στα παζάρια. Από το ζαχαροπλαστείο και το σούπερ μάρκετ δεν θα αγοράσεις, από το παζάρι όμως πάντα…»

Και ο συνολικός τζίρος που γίνεται στο Παζάρι της Λάρισας, τον ρωτάω, που φτάνει; «Δεν υπάρχουν επίσημα στοιχεία, ούτε γίνεται να υπάρξουν άλλωστε γιατί ο κάθε μικροπωλητής έχει το δικό του ταμείο. Δεν γίνονται τέτοιες ερωτήσεις και κανείς δεν απαντά. Για να δώσω μια τάξη μεγέθους, κατά την προσωπική μου πάντα εκτίμηση, ο τζίρος είναι γύρω στα 5.000.000 ευρώ. Οι χρυσές εποχές ήταν το 1997, το 2000, το 2002, το 2004. Μετά το 2009 υπάρχει πτώση. Από 20% έως 30 % κάθε χρόνο. Παίζει ρόλο και το Λούνα Παρκα, επηρεάζει ένα 30%, αλλά προέχει η ασφάλεια· έγιναν πολλά ατυχήματα, όσοι έχουν μηχανήματα πρέπει να νοικοκυρευτούν· θα αναγκαστούν άλλωστε…

Το φωτογραφικό οδοιπορικό

Το στήσιμο…

Η δράση, το θέαμα, το κόσμος, η τσίκνα, το σόου…

Όταν τα φώτα σβήνουν…

Το τέλος…

Ο σουρεαλισμός…

Η ιστορική διαδρομή

Κρατάει από το Μπεζεστένι που χτίστηκε στο τέλος του 15ου-αρχές 16ου αιώνα, όπως όλα τα μπεζεστένια των οθωμανικών πόλεων. Το δικό μας όμως ήταν ένα από τα σημαντικότερα εμπορικά γεγονότα της Κεντρικής Ελλάδος. Η εμποροπανήγυρη της Λάρισας. Εκεί πουλούσαν υφάσματα, ζώα, χρυσό, ασήμι, πολύτιμες πέτρες και κοσμήματα. Με μουλάρια, άλογα και καμήλες(!) τα μετέφεραν. Μέχρι και οι ισοτιμίες των νομισμάτων ρυθμίζονταν από τις αγοραπωλησίες του, τόσο σημαντικό ήταν. Μετά την απελευθέρωση, και δη το 1888, μεταφέρθηκε στο Αλκαζάρ όπου και παρέμεινε σχεδόν για ένα αιώνα. Η εμποροπανήγυρη άρχισε να συνδυάζεται με ιππικούς αγώνες. Άρχισε να απεικονίζεται σε επιστολικά δελτάρια και στα πρώτα φωτογραφικά τεκμήρια· το αρχείο του Νίκου Παπαθεοδώρου διαθέτει πολλά.

Αυτό που θυμόμαστε οι περισσότεροι είναι η μεταπολεμική ή καλύτερα η μεταπολιτευτική του μορφή. Από ζωοπανήγυρη απέκτησε εκθέσεις με γεωργικά μηχανήματα. Λογικό, είχε αλλάξει τόσο η αγροτική και λοιπή εμπορική παραγωγή. Μπήκαν παιχνίδια, αυτά τα εντυπωσιακά και τα χαρακτηριστικά του λούνα παρκ. Ρόδες, κούνιες, σκοπευτήρια, γύροι του θανάτου… Τα ζωγράφισε εξαιρετικά ο Αγήνωρας Αστεριάδης. Προστέθηκαν πάρα πολλές κατηγορίες προϊόντων. Έβρισκες τα πάντα, από ανθοκομική έκθεση μέχρι έκθεση βιβλίου. Από ρούχα και αξεσουάρ μέχρι έπιπλα και είδη οικιακής χρήσης. Μέχρι το 1991 στο Αλκαζάρ γινόταν δίπλα στο ποτάμι. Στην αριστερή όχθη του Πηνειού.

Μετά περιπλανήθηκε για μια δεκαετία περίπου. Πήγε στη Γιάννουλη, στη Φαλάνη… εξοστρακίστηκε από την πόλη. Οι Λαρισαίοι ποτέ δεν το συνήθισαν. Έτσι, περίεργο, μας φαινόταν και στην αρχή όταν μεταφέρθηκε στη Σκεπαστή Αγορά στη Νεάπολη, στις αρχές του 21 αιώνα. Από το 2001 εκεί γίνεται μέχρι σήμερα. Το παζάρι στο Αλκαζάρ άρχισε να ξεθωριάζει· γίνεται ιστορική μνήμη.

Η ανθρωπογεωγραφία όμως άλλαξε… Στην πλειοψηφία τους οι μικροπωλητές και οι έμποροι είναι Ρομά ή ξένοι. Μέχρι και Σενεγαλέζους βρίσκεις. Μερικές φορές βλέπεις εικόνες που αν τις απομονώσεις από το κεντρικό πλάνο σε κάνουν να νομίζει πως βρίσκεσαι εκτός πόλης, εκτός χώρας, εκτός Ευρώπης. Σαν βλέπεις στιγμιότυπα από τη Βηρυτό ή το Κάιρο…