Οι σύγχρονες «Μήδειες»: Όταν η μητρότητα γίνεται υπαρξιακό αδιέξοδο

Του Γιώργου Τσιφρίκα*

Η Μήδεια του Ευριπίδη δεν είναι απλώς μια τραγική ηρωίδα, είναι το είδωλο του ανθρώπινου πόνου όταν ξεπερνά τα όρια του ανεκτού. Η γυναικεία μορφή που προδίδεται, απορρίπτεται, απομονώνεται, και εν τέλει σπαράζει. Η πράξη της, η δολοφονία των ίδιων της των παιδιών, δεν είναι μόνο ένα έγκλημα, αλλά είναι μια πράξη πέρα από τη λογική, μια ακραία μορφή απελπισίας, ένα οριακό «όχι» προς έναν κόσμο και μία κοινωνία που της αφαίρεσε κάθε δικαίωμα, κάθε σταθερότητα και κάθε έρεισμα.

Η Μήδεια δεν εκδικείται μόνο τον Ιάσονα. Εκδικείται και μια κοινωνία που την χρησιμοποίησε, την εξάντλησε και την πέταξε. Στη μορφή της, συμπυκνώνεται η βία της εγκατάλειψης και της σιωπής, η μετατροπή της γυναίκας από υποκείμενο σε ένα εργαλείο. Αυτή η φιγούρα επιστρέφει, όχι πια μέσα από τραγωδίες, αλλά μέσα από αστυνομικά ρεπορτάζ και ιατροδικαστικές αναφορές. Οι «σύγχρονες Μήδειες» δεν είναι μυθικά τέρατα, είναι υπαρκτές, ανθρώπινες και βασανισμένες, καθώς ζουν ανάμεσά μας.

Η μητρότητα ως κοινωνική επιταγή και υπαρξιακή δοκιμασία

Η μητρότητα παρουσιάζεται διαρκώς ως το απόλυτο ιδανικό. Από τα παιδικά τους χρόνια, οι γυναίκες κοινωνικοποιούνται με την ιδέα ότι η κορύφωση και το νόημα της ύπαρξής τους είναι η γέννηση και η ανατροφή ενός παιδιού. «Η μάνα είναι το ιερότερο πλάσμα» ακούμε συχνά – και όμως, αυτή η «ιερότητα» συχνά λειτουργεί και αντίστροφα σαν μια ποινή.

Η μητέρα δεν επιτρέπεται να καταρρεύσει. Δεν της επιτρέπεται να παραπονεθεί, να ζητήσει χώρο, να αμφισβητήσει τον ρόλο της. Η θυσία της θεωρείται αυτονόητη και υποχρεωτική. Όποια γυναίκα δεν νιώθει ευτυχία ή πληρότητα από τη μητρότητα στιγματίζεται κοινωνικά. Και όποια τολμήσει να αρθρώσει λόγο για το βάρος της μητρότητας, χαρακτηρίζεται εγωίστρια, ανίκανη, ακόμα και επικίνδυνη.

Μα η μητρότητα όμως δεν είναι αυτονόητη ούτε εύκολη. Είναι μια βαθιά υπαρξιακή πρόκληση. Χρειάζεται υποστήριξη, αποδοχή και χώρο για αδυναμία. Όταν η κοινωνία το αρνείται αυτό, η μητέρα χάνεται μέσα σε ένα ρόλο που την καταπίνει, την καταβροχθίζει. Και τότε, το ιερό γίνεται ανυπόφορο  και η ζωή, ένα πεδίο ενοχής και εξουθένωσης.

Πίσω από την πράξη: όταν η βία είναι η κραυγή της διάλυσης

Η κοινωνία αντιδρά ενστικτωδώς στη βία της μητρότητας με αποτροπιασμό. Και δικαίως αυτό θα μπορούσαμε να πούμε. Δεν υπάρχει όμως τίποτα πιο φρικτό από τη βία που στρέφεται στο ίδιο το παιδί. Όμως, πίσω από την πράξη αυτή, συχνά κρύβεται μια προσωπική ιστορία που δεν ειπώθηκε ποτέ. Οι μητέρες αυτές, οι «σύγχρονες Μήδειες», σπάνια εμφανίζονται από το πουθενά. Είναι γυναίκες που πέρασαν χρόνια μέσα σε αφόρητη ψυχική πίεση, σε κακοποιητικά περιβάλλοντα και χωρίς κάποιο δίχτυ προστασίας.

Δεν είναι όλες ψυχικά ασθενείς. Πολλές είναι απλώς εξουθενωμένες, εξαντλημένες ψυχικά και σωματικά. Άλλες ζουν με κατάθλιψη, διαταραχές άγχους, ψυχολογικούς τραυματισμούς που αγνοήθηκαν ή θεωρήθηκαν υπερβολές. Η απόγνωση δεν κάνει διακρίσεις. Όταν δεν υπάρχει φωνή για να ειπωθεί η απόγνωση, τότε ίσως απομείνει μόνο η κραυγή  και αυτή, μερικές φορές, παίρνει τη μορφή μιας  αδιανόητης πράξης.

Το παιδί ως σύμβολο εγκλωβισμού

Στις πιο τραγικές μορφές μητρικής βίας, το παιδί παύει  στο μυαλό της μητέρας να είναι ένα πρόσωπο. Γίνεται σύμβολο. Γίνεται ένας καθρέφτης της κατάρρευσης, της μοναξιάς και της αποτυχίας. Γίνεται η απόδειξη του εγκλωβισμού, η ενσάρκωση ενός ρόλου που δεν αντέχεται άλλο. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι μητέρες αυτές δεν αγαπούν τα παιδιά τους. Συχνά η αγάπη τους είναι ακριβώς αυτό που τις διαλύει, όταν νιώθουν ότι δεν μπορούν να ανταποκριθούν, ότι τα προδίδουν με την αδυναμία τους.

Σε αυτό το διαστρεβλωμένο ψυχικό τοπίο, η ίδια η ύπαρξη του παιδιού γίνεται αφόρητη και αβάσταχτη. Όχι λόγω μίσους, αλλά λόγω του πόνου που προκαλεί η αίσθηση της ανεπάρκειας της. Η βία τότε δεν είναι επιθετικότητα αλλά είναι η λύτρωση στη διαστρεβλωμένη συνείδηση μιας γυναίκας που έχει χάσει κάθε επαφή με τη ζωή και το νόημά της.

Η πατριαρχία της σιωπής

Οι γυναίκες στην πατριαρχική κοινωνία μαθαίνουν να μην μιλούν, απλά να αντέχουν και να υπομένουν. Ο ρόλος της μάνας είναι το έπαθλο, το απόλυτο κριτήριο αξιολόγησης. Μα αυτός ο ρόλος, είναι τόσο εξιδανικευμένος και δεν έρχεται χωρίς κόστος. Πολλές γυναίκες εγκλωβίζονται σε σχέσεις βίας, σε οικογενειακά περιβάλλοντα απομόνωσης, σε κοινωνικές προσδοκίες που δεν αφήνουν χώρο για αλήθεια.

Η ψυχική υγεία δεν επικοινωνείται . Η κατάθλιψη μεταφράζεται ως «τεμπελιά», το άγχος ως «υπερευαισθησία». Οι γυναίκες αφήνονται μόνες. Όταν σπεύδουν να  ζητήσουν βοήθεια, συχνά συναντούν δυσπιστία ή αδιαφορία. Και όταν φτάσει εν τέλει η καταστροφή, η κοινωνία σπεύδει να ξεπλύνει τη δική της ευθύνη με ένα απλό «Ήταν τρελή», «Ήταν ένα Τέρας».

Μα το τέρας το δημιούργησε η σιωπή, όχι η φύση της γυναίκας.

Η ανάγκη για νέο λόγο

Δεν χρειαζόμαστε άλλη μία ηθική καταδίκη. Χρειαζόμαστε έναν νέο λόγο για τη μητρότητα. Έναν λόγο που θα χωράει την αποτυχία, την αμφιβολία, την ψυχική φθορά. Έναν λόγο που θα δίνει περισσότερο χώρο στην αλήθεια και όχι στο μύθο. Που θα επιτρέπει στη γυναίκα να μιλήσει χωρίς ντροπή και να ζητήσει βοήθεια χωρίς να στιγματιστεί.

Η ψυχική παιδεία είναι επιτακτική ανάγκη. Η πρόληψη δεν αφορά μόνο τα παιδιά, αλλά και τις ίδιες τις μητέρες. Από την άλλη, οι υπηρεσίες ψυχικής υγείας πρέπει να είναι άμεσα προσβάσιμες. Οι γυναίκες/μητέρες χρειάζονται υποστήριξη πριν διαλυθούν, και όχι όταν είναι ήδη πολύ αργά.

Μήδεια: μια διαχρονική κραυγή

Η Μήδεια δεν πέθανε στην αρχαιότητα. Ζει μέσα σε κάθε σιωπηλή μητέρα που παλεύει να σταθεί όρθια μέσα στην κοινωνία, μέσα στον κόσμο, μέσα στην οικογένεια. Σε κάθε γυναίκα που νιώθει ότι χάνει τον εαυτό της μέσα σε ρόλους που δεν διάλεξε. Η πράξη της δεν μπορεί να συγχωρεθεί, αλλά ίσως μπορεί να κατανοηθεί. Και αυτό,  όχι για να την αποδεχτούμε, αλλά για να την αποτρέψουμε. Γιατί καμία γυναίκα δεν γεννιέται Μήδεια. Η κοινωνία, όταν αρνείται να την ακούσει, τη σπρώχνει στον γκρεμό. Και εμείς, αν θέλουμε να ζούμε σε έναν κόσμο αληθινά ανθρώπινο, οφείλουμε να ακούμε τις φωνές πριν προλάβουν να γίνουν κραυγές. Για να μη χρειαστεί ποτέ ξανά να δούμε άλλη μια Μήδεια – αυτή τη φορά, όχι στη σκηνή, αλλά στη ζωή.

*Ο Γιώργος Τσιφρίκας είναι Ψυχολόγος, BSc-University of Strasbourg και Μουσικοθεραπευτής