Η Σαμαρίνα off season: Ένα γραπτό και ηχητικό αφιέρωμα για το χωριό, τους βλάχους, την ιστορία, τις αφηγήσεις, τις κόντρες και τις… αμαρτίες των ανθρώπων (φωτο)

Το προηγούμενο Σαββατοκύριακο βρέθηκα παρεμπιπτόντως στη Σαμαρίνα. Ωραία λέξη το παρεμπιπτόντως… Στη θάλασσα σχεδίαζα να πάω και τελικά βρέθηκα στα 1550 μέτρα υψόμετρο. Στα βουνά. Στο ψηλότερο χωρίο των Βαλκανίων. Κατακαλόκαιρο στο βουνό. Ωραία. Διαφορετικά. Αλλά, off season για τη Σαμαρίνα.

Ίσως αυτό να είχε και το μεγαλύτερο ενδιαφέρον… Το έζησα το χωριό, γνώρισα κόσμο, ντόπιους, μίλησα με αρκετούς, πήγα σε λειτουργία στην εκκλησία – χρόνια είχα να το κάνω, μόνο σε γάμους βαπτίσεις και κηδείες πάω τελικά, μου είπαν το φλυτζάνι (sic), ήπιαμε κρασιά, φάγαμε σε όλες τις ταβέρνες – με τη σειρά τις πήραμε, χόρτασα αρνί, κεμπάκ, παϊδάκια. Κυρίως όμως χόρτασα τη Σαμαρίνα. Γιατί ήταν αρκετά άδεια. Ζωντανή, αλλά άδεια. Τόσο όσο για να τη γνωρίσεις και να την απολαύσεις. Την ίδια και τις γύρω περιοχές.

Η χρυσή σεζόν στη Σαμαρίνα είναι ένας μήνας περίπου. Από 20 Ιουλίου μέχρι 20 Αυγούστου. Μαζεύονται γύρω στα 3.500 με 4.000 άτομα στο χωριό. Η κορύφωση, ως γνωστόν, είναι ο Δεκαπενταύγουστος και το τριήμερο που τον πλαισιώνει. Ανήμερα όλοι ψήνουν. Δικαιολογημένα έχει χαρακτηριστεί το δεύτερο Πάσχα των Ελλήνων. Και το μεγάλο πανηγύρι είναι την επομένη, στις 16 Αυγούστου. Εκείνη την ημέρα η επισκεψιμότητα έχει φτάσει και τις 15.000 άτομα, βλάχους και μη, πολίτες και πολιτικούς. Όλοι με τα καλά τους· ρούχα και κοσμηματα.

Της Εύης Μποτσαροπούλου

Τις μέρες που ήμουν εγώ στο χωριό υπήρχαν γύρω στα 300 άτομα συν τους λίγους τουρίστες. Πολλά αν τα συγκρίνεις με τα 35 που είναι μόνιμοι κάτοικοι και ζουν εκεί όλο το χρόνο – όσοι ασχολούνται με τον τουρισμό – ελάχιστοι σε σχέση με την κοσμοσυρροή που θα ακολουθήσει προς τα τέλη Ιουλίου και λίγοι σε σχέση με το σύνηθες για αυτή την περίοδο. Έχουν ανέβει στο χωριό μόνο 15 οικογένειες κτηνοτρόφων με τα κοπάδια τους. Οι μισές. 15 κοπάδια δεν ήρθαν λόγω της ευλογιάς που μαστίζει αυτές τις μέρες. Βλέπεις κυρίως συνταξιούχους που ανέβηκαν να ανοίξουν τα σπίτια τους νωρίς, παππούδες/γιαγιάδες και τα εγγόνια τους. Κυρίως γυναίκες. Ήταν σαν η Σαμαρίνα να ήταν γυναικοκρατούμενη. Ενδιαφέρον κι αυτό.

Ήταν τόσο αυθόρμητο και έντονο αυτό που συνέβη που έμεινα περισσότερο για να κάνω ένα αφιέρωμα στη Σαμαρίνα. Off season. Όλα βέβαια ξεκίνησαν από την Τόνια Παπαγεωργίου που έχει τριπλή ιδιότητα· είναι κολλητή φίλη – εξαιτίας της βρέθηκα εκεί, ήμουν φιλοξενούμενη στο La Noi, τον ξενώνα της οικογένειας Παπαγεωργίου – γνωρίζει τους πάντες, τους πάντες όμως, στο χωριό και είναι προσφάτως η Πρόεδρος του Συλλόγου Τουριστικών Επιχειρήσεων Γρεβενών. Πώς να μην κάνεις αφιέρωμα; Είχε αρχίσει να συμβαίνει πριν το συνειδητοποιήσω. Ένιωσα λίγο σαν… Μάγια Τσόκλη!

Πριν αναφερθώ στα πρόσωπα – οι άνθρωποι έχουν πάντα το ενδιαφέρον, έτσι όπως κινούνται στο χώρο, μιλούν για τη ζωή τους, για το χωριό, για τους βλάχους, για την ιστορία και την καθημερινότητα – θα αναφερθώ στα βασικά ιστορικά και μη στοιχεία. Και όχι, δεν είναι βαρετά.

Τα βασικά…

Η Σαμαρίνα βρίσκεται στον Σμόλικα, στο υψόμετρο που είπαμε παραπάνω, και κατοικείται από το 16^ο με 17ο αιώνα περίπου. Τα πρώτα σπίτια κτίστηκαν στην περιοχή που είναι το Μοναστήρι της Αγίας Παρασκευής, τρία με τέσσερα χιλιόμετρα μακριά από το χωριό, το οποίο μετά μεταφέρθηκε στο σημείο που είναι σήμερα, γιατί στην πρώτη θέση είχε πολλά φίδια και ζέστη! Προπολεμικά αριθμούσε 1800 σπίτια – σήμερα έχει 1250 – και σύμφωνα με τα στοιχεία του Τουρκικού Προξενείου της Ελασσόνας, εκεί έφτανε το ελληνικό κράτος, το 1912 είχε περί τους 2500 εγγεγραμμένους στους εκλογικούς καταλόγους, μόνο άνδρες και άνω των 25 ετών, γεγονός που μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο πραγματικός πληθυσμός ήταν παραπάνω από διπλάσιος.

Υπάρχουν δύο εκδοχές για το όνομά της· είτε προέρχεται από το λατινικό Santa Marina, είτε παράγεται από τη λέξη σαμάρι γιατί η τοποθεσία του χωριού μοιάζει με σαμάρι. Υπάρχουν και διάφορες εκδοχές για την καταγωγή των βλάχων Σαμαριναίων… εικάζεται ότι προέρχονται από τους Ακρίτες που φύλαγαν τα σύνορα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και πριν της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ή ότι αρχικά κατοικούσαν στις παραδουνάβιες περιοχές και με την επικράτηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας άρχισαν να κατεβαίνουν όλο και πιο νότια. Πάντως, θεωρούνται Έλληνες και ήταν πάντα ορθόδοξοι. Ζούσαν νομαδικά και δημιούργησαν αυτή τη διάλεκτο, τα βλάχικα, για να μην γίνονται αντιληπτοί από τον εκάστοτε εχθρό.

Ασχολούνταν πάντα με την κτηνοτροφία και τα υποπροϊόντα της, την υλοτομία και το εμπόριο. Με την τότε Εγνατία Οδό φτάνανε μέχρι την Τεργέστη και τη Βιέννη. Ασχολούνταν με το μαλλί – τα υφαντά τους και τα κιλίμια ήταν ονομαστά, το κρέας, το γάλα και την τυροκομία. Ήταν πάντα μια αυτόνομη κοινωνία που εξυπηρετούνταν από τους ίδιους τους κατοίκους, οπότε οι Σαμαριναίοι τα έκαναν όλα· έφτιαχναν σαμάρια, ήταν ράφτες, αγωγιάτες, μαχαιράδες. Προπολεμικά είχαν γύρω στα 2500 μουλάρια και 80.000 πρόβατα, τότε που υπήρχαν τα μεγάλα τσελιγκάτα. Μεταπολεμικά, οι οικογενειακές επιχειρήσεις κρατήθηκαν και πέρασαν στις επόμενες γενιές που τις εξέλιξαν σε βιοτεχνίες ή και βιομηχανίες. Σήμερα υπολογίζεται πως οι Σαμαριναίοι έχουν γύρω στα 100 κοπάδια, περίπου 50.000 ζώα· από αυτά μόνο τα 30 ανεβοκατεβαίνουν ακόμη στη Σαμαρίνα με φορτηγά ή με τα πόδια κάνοντας τη ξακουστή διάβα.

Το χωριό έχει δύο συνοικίες τον Πάνω και τον Κάτω Μαχαλά. Τους χωρίζει η πλατεία. Ο Πάνω Μαχαλάς είναι πολύ μεγαλύτερος. Παλιά, το χωρίο, είχε 4 ενορίες (Άγιου Αθανασίου, Μεγάλης Παναγιάς, Μικρής Παναγιάς, Προφήτη Ηλία) με διαφορετικούς παπάδες, γεγονός σπάνιο για χωριό. Κεφαλοχώρι γαρ. Σήμερα έχει μία ενορία, δέκα εκκλησίες και οι γειτονιές προσδιορίζονταν από τις βρύσες… του Ζέικου, του Παπαζήση, του Χατζή, του Μπίζιου, του Λέτσιουρα, του Γκαβάνη, την Τσιόπα και τα Παπακύρια. Προπολεμικά, αλλά και σήμερα, η πιο ξακουστή γειτονιά ήταν τα Παπακύρια, στον Πάνω Μαχαλά στην ενορία του Προφήτη Ηλία. Τότε είχε εκεί μέχρι και κέντρο διασκέδασης, όχι απλά καφενείο, που γίνονταν χοροεσπερίδες! Και σήμερα στην ίδια γειτονιά συναντάς πολλά ωραία σπίτια και βίλες.

Σήμερα η Σαμαρίνα, εκτός από την κτηνοτροφία, ασχολείται και με τον τουρισμό. Στο χωριό υπάρχουν 5 ξενώνες με 150 κλίνες συνολικά. Το πώς συγκεντρώνεται τόσος κόσμος τον Αύγουστο είναι εντυπωσιακό. Τα σπίτια γεμίζουν από τις οικογένειες και φίλους. Ασφυκτικά. Έχει τρεις ταβέρνες που είναι ανοιχτά όλο το χρόνο, του «Πάσχου-Η Ωραία Σαμαρίνα», του «Λάκη Αβέλλα-Ο Γεροσμόλικας» και του «Σωτήρη Χώτου-Ο Μπαρμπαμιχαλης». Άλλες δύο ταβέρνες και σουβλατζίδικα, δύο καφέ-ζαχαροπλαστεία και τρία καφέ-μπαρ ανοίγουν το καλοκαίρι. Έχει δύο μανάβικα – ο ένας μανάβης είναι Πόντιος και όχι Βλάχος και Σαμαριναίος… δεν έμαθα πως βρέθηκε εκεί, ένα φούρνο και τρία παντοπωλεία και είδη δώρων. Όπου και να φας είναι εξαιρετικά. Μεταξύ τους βέβαια οι μαγαζάτορες έχουν μεγάλο ανταγωνισμό. Παλιά θα έλεγες ότι υπήρχε πόλεμος ανάμεσα στις ταβέρνες… μέχρι και με μπαλτάδες βγήκαν κάποτε και πιάστηκαν στα χέρια· υπήρχει και μια ιστορία ότι κάποτε κάποιοι έριξαν αλάτι σε ένα δέντρο για να ξεραθεί και να μην έχει σκιά το μαγαζί από κάτω του! Και φυσικά υπάρχει κόσμος, οικογένειες ολόκληρες, οι οποίες παραδοσιακά πηγαίνουν μόνο σε μια ταβέρνα ή έστω αποκλείεται να πάνε σε κάποια συγκεκριμένη…

Έμαθα και λίγα βλάχικα! Το «καλώς ήρθες» είναι «γκίνι βίνι», το «χρόνια πολλά»… «άνι μουλτς», το «La» σημαίνει «στο», «nuca» είναι η καρυδιά – υπάρχει στο κέντρο της πλατείας και έτσι λέγεται το καφέ ζαχαροπλαστείο που άνοιξε φέτος, η πλατεία είναι το «χάνι»· υπάρχει και μια χαρακτηριστική έκφραση που χρησιμοποιούν οι παλιοί… «Το χάνι σε χάνει, το χάνι σε φτιάχνει». Όταν ανταμώνουν οι βλάχοι το καλοκαίρι λένε «βερέα μπούνα», όταν αποχωρίζονται λένε «σε αι γιάρνα μπούνα». Υπάρχει και μία λέξη η οποία δεν υπάρχει στα βλάχικα… η λέξη «αλήθεια»! Μόνο περιφραστικά μπορεί να ειπωθεί ως «σμπρέσκου αντρέπτ», δηλαδή μιλάω δεξιά σε απόλυτη μετάφραση. Άλλωστε, η Σαμαρίνα ήταν παραδοσιακά και παραμένει δεξιοκρατούμενη! Το ψέμα όμως υπάρχει· το λένε «μιτζιούνι»…

Η Χαρά…

Μίλησα με τη Χαρά, μια νέα και πολύ δραστήρια γυναίκα που εδώ και 8 χρόνια μένει 365 το χρόνο στη Σαμαρίνα. Είναι ερωτικός μετανάστης. Σύζυγος του Μιχάλη, που έχει την ταβέρνα/οικογενειακή επιχείρηση «Ο Μπαρμπαμιχαήλ – Σωτήρης Χώτος». Αλλά η Χαρά είναι εντυπωσιακή. Όχι μόνο γιατί εγκαταστάθηκε στη Σαμαρίνα, είναι μεγάλη απόφαση όπως και να το δεις, αλλά γιατί δραστηριοποιήθηκε έντονα. Είναι πολιτικός μηχανικός, αλλά στο χωριό διαχειρίζεται η ίδια ένα μαγαζί με είδη λαϊκής τέχνης, έναν ξενώνα και το περίπτερο, πέρα από τα μαγαζιά του συζύγου στα οποία βοηθά. Τα δύο-τρία πρώτα χρόνια ήταν πολύ δύσκολα. Διαβάζει συνεχώς βιβλία, έτσι γεμίζει τον ελεύθερο χρόνο της ειδικά της καθημερινές του χειμώνα. Θυμώνει με το πόσο παρθένα είναι η περιοχή και ανεκμετάλλευτη, λέει πως είναι ντροπή να μην υπάρχει λαογραφικό μουσείο, μιλά για την αναρχία στη δόμηση και πως δεν υπάρχει μια ενιαία αρχιτεκτονική ταυτότητα, για το πώς η Σαμαρίνα δεν είναι χαρακτηρισμένος παραδοσιακός οικισμός, για το κεντρικό καλντερίμι που μετρούσε αιώνες και το επικάλυψαν με άσφαλτο, για τη Βάλια Κίρνα που δεν την ξέρει κανείς, όχι μόνο δεν ανήκει στο γεωπάρκο αλλά φτιάχνεται τώρα και ένα υδροηλεκτρικό φράγμα στην καρδιά της. Θυμώνει, αλλά κάνει ξεναγήσεις. Μάλλον για να ισορροπήσει η ίδια… Η «ξενάγηση της Χαράς» είναι γνωστή πλέον σε όλη την περιοχή. «Οι ντόπιοι δεν αγαπάνε το χωριό» μου λέει «και δεν ξέρουν την ιστορία του. Εξακολουθούν να πιστεύουν ότι είναι αμιγώς κτηνοτροφικό χωριό. Διαφωνώ. Για αυτό ξεκίνησα τις ξεναγήσεις». Εθελοντικά εννοείται. Έκανε και σε μένα προσωπικά ξενάγηση, λίγο… εναλλακτικά. Την ηχογράφησα ενώ τρώγαμε και πίναμε κρασί στην ταβέρνα τους. Ακολουθεί το ηχητικό. Αξίζει· στο τέλος του παρόντος θα βρείτε την απομαγνητοφώνηση, αλλά το ηχητικό είναι καλύτερο.

Ο Μιχάλης…  

Ο Μιχάλης είναι ο μόνος που κατεβάζει κάτω για χειμώνα το κοπάδι του. Το ανεβάζει με φορτηγά και το κατεβάζει με τα πόδια. Κάνει τη διάβα. Έχει κατσίκια. Την ώρα που ξεκινάει να λέει για τα ζώα, μας διακόπτει ένα τηλέφωνο. Τον καλούν για την ιππική μάζωξη. Η συζήτησή μας πάει εκεί. Φέτος διοργανώνεται η «3^η Πανελλήνια Συγκέντρωση Αλόγων». Οι συμμετοχές κυμαίνονται μεταξύ των 120 και των 150 από όλη την Ελλάδα. Τη διοργανώνει στις 11 με 13 Ιουλίου η «Ιππική Παρέα Σαμαρίνας». Στο διήμερο αυτό τα άλογα κάνουν δύο διαφορετικές πορείες των 20 χλμ. Υπάρχουν πολλές διαδρομές και κάθε χρόνο αποφασίζουν να κάνουν διαφορετικές. Το βράδυ διοργανώνονται συναυλίες. Σαν να είναι ένα φεστιβάλ της Σαμαρίνας. Από τότε που ξεκίνησαν οι συναντήσεις τονώθηκε η κίνηση από τις αρχές Ιουλίου. Πολύς κόσμος έρχεται νωρίτερα για τα άλογα και παραμένει στο χωριό. Τα άλογα οι Σαμαριναίοι τα έχουν σε μεγάλη εκτίμηση. Υπήρξαν το εργαλείο, το δεξί χέρι των βλάχων τόσο στο εμπόριο και την υλοτομία όσο για τις οικογένειες που μετέφεραν κάθε χρόνο οι κτηνοτρόφοι με όλο τους το νοικοκυριό στις βλαχόστρατες.

Ξεκινάει να μου μιλάει για τον Άγιο Μάμα. Μια άλλη κτηνοτροφική γιορτή που διοργανώνεται εδώ και 15 χρόνια την 1^η Σεπτεμβρίου στο ξωκκλήσι του Αγίου Σωτήρος. Για ένα βράδυ μαζεύονται και κοιμούνται εκεί όλοι. Ο κόσμος όντως διανυκτερεύει στην ύπαιθρο. Συνήθως συγκεντρώνονται πάνω από 2000 άτομα. Οι κτηνοτρόφοι δωρίζουν τα αρνιά τα οποία ψήνονται. Το βράδυ έχει γλέντι και το πρωί εκκλησιασμό. «Έτσι» μου λέει «με τις Ιππικές Συναντήσεις και τον Άγιο Μάμα…» μας διακόπτει ένας περίεργος πολύ ήχος, κάτι σαν ελέφαντας· ακούγεται στη διαπασών. Κάποιες κυρίες που κάθονται σε διπλανά τραπέζια ταράζονται… Τι είναι αυτό; Σκυλιά; Λύκοι; Τελικά είναι το ringtone που έχει επιλέξει ο κύριος που δουλεύει στο La Nuca… εκεί καθόμασταν για καφέ. Η συζήτηση πάει περίπατο. Πώς να μιλήσεις σοβαρά υπό τους ήχους ελεφάντων; Του ζητάω, του Μιχάλη,  μόνο να ολοκληρώσει τη φράση που άφησε στη μέση… «Με τις Ιππικές Συναντήσεις και τον Άγιο Μάμα καταφέραμε τα τελευταία χρόνια να επιμηκύνουμε την τουριστική σεζόν που πλέον κρατάει δύο μήνες. Όλο και πιο πολύς κόσμος έρχεται αρχές Ιουλίου και φεύγει αρχές Σεπτεμβρίου. Και Σαμαριναίοι και τουρίστες».

Μετά μου λέει για τον Δεκαπενταύγουστο που καταναλώνονται γύρω στις 2000 αρνιά, τόσα βγαίνουν αν υπολογίσεις τα σπίτια, όλοι ψήνουν στα σπίτια, και αυτά που καταναλώνονται στις ταβέρνες. Το κύριο πανηγύρι είναι στις 16 Αυγούστου. Τότε χορεύουν έξω από τη Μεγάλη Παναγιά τον χορό Τσιάτσιο. Αυτό το ήξερα… Δεν ήξερα όμως για το χορευτικό. Έχει 500 παιδιά που φοιτούν σε 8 τμήματα τον Ιούλιο και τον Αύγουστο κάθε χρόνο. Πώς να σπάσει αυτή η αλυσίδα; Αυτός ο δεσμός του κόσμου με το χωριό τους; Αν υπάρχουν τόσα παιδιά που μαζεύονται, κάνουν μαθήματα τα μεγαλύτερα και ξεκαλοκαιριάζουν στους παππούδες τα μικρότερα; Αντί να φθείρεται το αντάμωμα με το χρόνο παίρνει άλλες διαστάσεις. Αυτό κι αν είναι εντυπωσιακό… σκέφτομαι.

Ο Λάκης…

Με τον Λάκη πρώτη φορά καθόμαστε αργά το βράδυ του Σαββάτου, όταν έχει τελειώσει η δουλειά στην ταβέρνα. Του Αβέλλα, ο Γεροσμόλικας. Αυτή είναι η δική του. Πριν την είχαν οι γονείς του. Είναι κουρασμένος, φαίνεται. Λίγο τα λέμε, θα μου μιλήσει εκτενώς τη Δευτέρα που δεν θα έχει πολύ κόσμο. Είναι ο ιστορικός της Σαμαρίνας. Έτσι τον λένε και τον πειράζουν όλοι. Ξέρει όντως πάρα πολλά για την ιστορία της Σαμαρίνας…

Του λέμε πως την επομένη θα πάμε προς Κόνιτσα για τις εκδηλώσεις της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση που γίνονται για τρίτη χρονιά μαζί με τον βραβευμένο με Grammy μουσικό παραγωγό Christopher King. Ο φετινός τίτλος ήταν «Γιατί ’ναι μαύρα τα βουνά ’25: Οι μουσικές κουλτούρες των νότιων Βαλκανίων». «Να σταματήσετε στο Γαναδιό για φαγητό» μας λέει. Καλά έκανε. Ήμασταν και τυχερές. Το χωριό πανέμορφο και στην ταβέρνα στην πλατεία πετύχαμε μια παρέα από το φεστιβάλ της Στέγης. Χοροδιδάσκαλοι, μουσικοί, νεαροί με δικά τους όργανα, κάνανε το φαγητό τους γλέντι…

Δεν είχα «προσπεράσει» ποτέ τη Σαμαρίνα. Λες και ο δρόμος τελείωνε εκεί. Τελικά συνειδητοποίησα ότι συνδέεται και με τα Γιάννενα μέσω Κόνιτσας και την Καστοριά μέσω Νεστόριου. Στην οροσειρά της Πίνδου μπλέκονται τέσσερα συμπλέγματα με χωριά… τα Βλαχοχώρια (Σαμαρίνα, Σμίξη, Αβδέλα, Περιβόλι, Μηλιά), τα Ζαγοροχώρια, τα Μαστοροχώρια και τα χωριά του Βοΐου από το Δοτσικό και κάτω. Σε μια ώρα κατά μέσω όρο από τη Σαμαρίνα μπορείς να φτάσεις παντού. Και οι Σαμαριναίοι δεν το ΄χουν σε τίποτα· ξέρουν απ’ έξω τα βουνά, τις διαδρομές, τα χωριά, που μπορείς να κάνεις μπάνιο σε ποτάμια και καταρράκτες, και πηγαινοέρχονται. Ακόμη και για να φάνε κάπου συγκεκριμένα ή γιατί κάποιο άλλο χωριό έχει ένα πανηγύρι. Εντυπωσιάστηκα!

Και εκεί που λέμε για ποτάμια, καταρράκτες και μπάνιο ο Λάκης θυμάται τη Φρειδερίκη! Τη βασίλισσα… Όποιος ξέρει τον Λάκη, καταλαβαίνει… «Ο Βοϊδομάτης ήταν το ποτάμι της Φρειδερίκης το οποίο φυλάσσονταν και δεν επιτρέπανε σε κανένα να πλησιάσει όταν η βασίλισσα και αργότερα βασιλομήτωρ έκανε το μπάνιο της. Το ανακάλυψε κατά τον εμφύλιο όταν επισκέφτηκε την Κόνιτσα, η οποία πολιορκούνταν από τους αντάρτες και θεωρούνται θέμα χρόνου η πτώση της» μας εξηγεί. Όντως. Ήταν Ιανουάριος του 1948 όταν η Βασίλισσα Φρειδερίκη έφτασε στην Κόνιτσα μόνη της αφού διένυσε 75 χιλιόμετρα σ’ ένα δρόμο που δεν ήταν καθόλου ασφαλής. Η άφιξη της εμψύχωσε σε τέτοιο βαθμό το φρόνημα των κατοίκων που άλλαξε τον ρου των γεγονότων· η Φρειδερίκη έγινε τότε το δημοφιλέστερο πρόσωπο στην Ελλάδα και ανακηρύχθηκε ως ηρωίδα της Κόνιτσας – μέχρι και άγαλμά της στήσανε στην πλατεία, το οποίο απομακρύνθηκε αργότερα με διαταγή της Χούντας. Τότε σε εκείνη την πρώτη επίσκεψη ανακάλυψε και μαγεύτηκε από τον Βοϊδομάτη…

Το επίσημο ραντεβού με τον Λάκη έγινε τελικά Τρίτη μεσημέρι. Είχε ένα ατύχημα με το πόδι του την προηγούμενη μέρα… Αλλά ήταν ορεξάτος. Μίλησε λίγο για τον ίδιο, κυρίως όμως για την ιστορία της Σαμαρίνας. Αυτή τον ενδιαφέρει άλλωστε πάρα πολύ. «Οι Σαμαριναίοι είχαν πολύ μεγάλη συνδρομή στην ιστορική διαδρομή της Ελλάδας ως προς τα απελευθερωτικά κινήματα». Ξεκινά με το 1927, την έξοδο του Μεσολογγίου, τον καπετάν Φλώρο και τα 130 παλικάρια. Για αυτά μιλάει το τραγούδι «Παιδιά από τη Σαμαρίνα»… Συνεχίζει με τους απελευθερωτικούς αγώνες του 1912, τους Βαλκανικούς πολέμους, την Εθνική Αντίσταση κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, τον εμφύλιο… τις μάχες που έγιναν, για το αν διχάστηκε και πως το χωριό, για το χαρακτηριστικό γεγονός με τις τρεις εκτελέσεις που έγινε μέσα στο ίδιο το χωριό. Για το πως οι Σαμαριναίοι είναι κατά συντριπτική πλειοψηφία δεξιοί. Για τα μεγάλα προπολεμικά τσελιγκάτα. Για τα επαγγέλματα των Σαμαριναίων και τις γνωστές οικογένειες του επιχειρείν στη Λάρισα που έλκουν την καταγωγή τους από τη Σαμαρίνα. Για το καλοκαιρινό σχολείο της παιδικής του ηλικίας. Για ποιο λόγο κατά τη γνώμη του δεν ερημώθηκε ποτέ το χωριό. Για τη γλώσσα τους, τα βλάχικα. Για το ποιο είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει σήμερα η Σαμαρίνα.

Στο ηχητικό που ακολουθεί τον ακούμε να διηγείται. Είναι εξαιρετικός. Και απολαυστικός…

Ο Παπα-Θύμιος…

Τον συναντήσαμε στην πλατεία. Περνούσε και τον φωνάξαμε. Ήταν ο πρώτος που μου μίλησε επί τούτου, για το αφιέρωμα. Κάθισε μαζί μας. Μου είπε να πάω την επομένη, 1^η Ιουλίου των Αγίων Αναργύρων στην εκκλησία του Αγίου Αθανασίου δίπλα στο νεκροταφείο – ήταν η τελευταία μέρα του εκκλησιαστικού τριημέρου… Πέτρου και Πάυλου, 12 Αποστόλων, Άγιοι Ανάργυροι. Μεγάλες γιορτές. Πήγα εννοείται. Όμορφη πολύ εκκλησία. Παλιά και ατμοσφαιρική. Σε απορροφά και αφομοιώνεσαι με τον κόσμο, τους πιστούς. Κυρίως γυναίκες ήταν, ηλικιωμένες οι περισσότερες, καλοντυμένες και με ευλάβεια. Τη ζούσαν τη λειτουργεία. Ήταν και το κοινωνικό γεγονός της ημέρας…

Μετά είχαμε ραντεβού στην Μεγάλη Παναγιά. Θα άνοιγε την εκκλησία ο Παπαθύμιος για να με ξεναγήσει…

Εκεί την πρώτη μέρα στον καφέ, μου είπε αρκετά πράγματα ο Παπαθύμιος. Ιδιαίτερη προσωπικότητα… Μου εξήγησε πως ορισμένες γιορτές της άνοιξης και του φθινοπώρου με την πάροδο του χρόνου μεταφέρθηκαν προς το καλοκαίρι. Παλιά, η 2^η Μαΐου που γιορταζόταν η ανακομιδή των λειψάνων του Αγίου Αθανασίου έβρισκε τους Σαμαριναίους να ανεβάζουν τα κοπάδια, οπότε μεταφέρθηκε την Κυριακή πριν τον Δεκαπενταύγουστο. Η απελευθέρωση της Σαμαρίνας από τους Τούρκους έγινε στις 13 Οκτωβρίου του 1912. Και πάλι οι Σαμαριναίοι δεν μπορούσαν να γιορτάσουν σωστά την επέτειο γιατί ήταν η εποχή που κατεβαίναν με τα κοπάδια στον κάμπο για να περάσουν τον χειμώνα. Μεταφέρθηκε λοιπόν στις 16 Αυγούστου και έτσι καθιερώθηκε το μεγάλο πανηγύρι, που είναι εθνικοθρησκευτική γιορτή, όπου χορεύεται ο χορός Τσιάτσιος στον προαύλιο της Μεγάλης Παναγιάς.

Η εμπειρία ωστόσο ήταν η ξενάγηση μέσα στην Μεγάλη Παναγιά! Είχα ξαναπάει, αλλά δεν την είχα πετύχει ανοιχτή. Είναι εντυπωσιακή σαν οικοδόμημα και εξωτερικά, ειδικά πλέον μετά την αναστήλωση και την αναπαλαίωσή της, με το πεύκο που αιωρείται πάνω από το ιερό σαν να μην έχει κορμό και ρίζες, αλλά εσωτερικά είναι απίστευτα εντυπωσιακή. Σε εντυπωσιάζουν οι αγιογραφίες, τα χρώματα και οι παραστάσεις, τα περίτεχνα ξυλόγλυπτα, το φως πως μπαίνει μέσα στο χώρο, οι κίονες· σε πιάνει δέος. Κι όσο ακούς ότι δεν επιτρέπεται να βγάλεις φωτογραφίες ή να τραβήξεις βίντεο, τόσο αγχώνεσαι να αφομοιώσεις και απομνημονεύσεις τον χώρο και την ατμόσφαιρα.

Ο Παπαθύμιος μου έκανε μια προφορική ξενάγηση η οποία καταγράφτηκε αυτούσια στο ηχητικό που ακολουθεί… Μιλάει για τον άμβωνα και τους Μοσχοπολίτες, για την ιστορία της Βλάχας Παναγιάς, τον Αλή Πασά και τη Ροδούλα Μαλάμω. Για το σκαλιστό τέμπλο που χρειάστηκε 10 χρόνια για να ολοκληρωθεί. Για το τι βρέθηκε στο πάτωμα της εκκλησίας κατά τις εργασίες αναστήλωσης… Για τις αγιογραφίες από τους Σαμαρινιώτες αγιογράφους, τα χρώματα, την τεχνοτροπία και τη θεματική τους και ειδικά για αυτές που βρίσκονται μέσα στο ιερό – μπόρεσα και τις είδα ακροπατώντας στην είσοδο – και για αυτές στον γυναικωνίτη. Ο γυναικωνίτης υπήρξε μια αποκάλυψη για μένα. Κυρίως ο πρώτος όροφος. Με την αναπαλαίωση του 2020 αποκαλύφθηκε ο ποδόγυρος, μια σειρά από απεικονίσεις των παθών και των αμαρτιών των ανθρώπων. Μόλις πέρυσι ολοκληρώθηκαν οι εργασίες… Πώς να βγάλεις τόσα στρώματα ασβέστη από πάνω τους; Ήθελαν να τις κρύψουν αυτές τις παραστάσεις. Να μην τις βλέπουν. Ειδικά μέσα σε μια εκκλησία και δη σε ποια εκκλησία… στη Μεγάλη Παναγιά. Των Βλάχων! Θυμίζει κάτι ανάμεσα σε τοιχογραφίες των σπηλαίων ή τα γλυπτά στα αετώματα αρχαίων μνημείων. Μπορεί να ακούς τη φωνή του Παπαθύμιου να τις περιγράφει με μπριόζο ύφος, να σου διαβάζει δυνατά τις επιγραφές των παραστάσεων… ο προδότης, η πουτάνα, η κουρκουσούρω (ανακατώστρα), ο πόρνος, ο επίορκος, ο φιλάργυρος, ο κλέφτης, ο τζογαδόρος… είναι και αυτό δυνατό, αλλά πρέπει να τις δει κανείς και να τις διαβάσει με τα μάτια του.

Κατεβαίνοντας από τον γυναικωνίτη ήμουν ακόμη σοκαρισμένη. Ένιωθα σαν οι παλιοί Σαμαριναίοι να είχαν ρίξει μια μεγάλη σφαλιάρα στον πουριτανισμό της ορθόδοξης εκκλησίας όπως εξελίχτηκε και όπως την ξέρουμε. Ο Παπαθύμιος άφησε την ιστορία για τον Άγιο Δημήτριο για το τέλος, σαν να άκουγες την κορύφωση του δράματος σε αρχαία τραγωδία μετά το σκωπτικό μέρος του χορού…

Υ.Σ.1 Παρεμπιπτόντως… η Σαμαρίνα off season είναι εμπειρία! Ευχαριστώ Τόνια…

Υ.Σ.2 Αυτή την άλλη Σαμαρίνα την αποτυπώνει εξαιρετικά στη σελίδα του στο Instagram o Άρης Αβέλλας.

…

*Η ξενάγηση της Χαράς (απομαγνητοφώνηση)

«Καλώς ήρθατε στο ψηλότερο χωριό της Ελλάδος, αλλά και των Βαλκανίων.

Βρισκόμαστε στην πλατεία της Σαμαρίνας, η οποία είναι στα 1540 μέτρα υψόμετρο και το τελευταίο σπίτι του χωριού είναι στα 1600. Η κεντρική πλατεία της Σαμαρίνας παλαιότερα ήταν διαφορετικά διαμορφωμένη με πολύ μικρότερα μαγαζάκια και εργαστήρια που κάνανε ξύλινα, σπαθιά, τσαρούχια, σαμάρια και ταξίδευαν σε όλη την Εγνατία Οδό.

Ο Επάνω Μαχαλάς ήταν ο Μαχαλάς των κτηνοτρόφων. Εκεί συναντούσαμε μια δεύτερη πλατεία, η οποία σήμερα δεν υπάρχει, μπροστά από την εκκλησία του Κοσμά του Αιτωλού.

Βλέπουμε το άγαλμα για τα παιδιά της Σαμαρίνας με τον ξακουστό καπετάν Μίχα Φλώρο, ο οποίος πήρε 120 παλικάρια και βοήθησε στο τότε πολιορκημένο Μεσολόγγι το 1826. Τότε οι οπλαρχηγοί πήραν την απόφαση για την ηρωική έξοδο. Οι Σαμαριναίοι μαζί με τους υπόλοιπους Μακεδόνες, ανήκαν στην εμπροσθοφυλακή, δηλαδή ήταν στην κυρία πύλη του Μεσολογγίου. Εκεί σκοτώνονται πολλά παλικάρια και τραυματίζεται θανάσιμα καπετάν Μίχας· πριν αφήσει την τελευταία του πνοή αφήνει σαν παρακαταθήκη τα λόγια του τραγουδιού το οποίο ήταν μοιρολόγι, εννοείται στα βλάχικα, έπειτα μεταφράστηκε στα ελληνικά και μελοποιήθηκε και χορεύεται στα τρία. Είναι σαν δεύτερος Εθνικός Ύμνος για τους Σαμαριναίους. Για να σωθεί στο πέρας των χρόνων γραφόταν, στα ελληνικά πάντοτε, στις πτυχές από τις φουστανέλλες των ντόπιων. Τα βλάχικα δεν είναι γλώσσα, είναι διάλεκτος, είναι ντοπιολαλιά και δεν έχει γραφή, μόνο στα ελληνικά.

Τους κατεβάζω κάτω στην εκκλησία, κάνω μία στάση στο αρχοντικό του Μητσιμπούνα, τους δείχνω που ήταν η κουζίνα γιατί εκεί βγαίνει ένα στόμιο από ένα λαγούμι. Είναι ένα κλασσικό μακεδονίτικο σπίτι με κάτω όροφο και ανώι. Αν μπαίναμε μέσα θα βλέπαμε και οντά και πολύ ωραία υφαντά του 1829.

Κατεβαίνουμε κάτω στην Εκκλησία τους λέω ότι στον προαύλιο χώρο γίνεται ο τσίατσιος χορός προς τιμή του αρματολού Τσιότσου Θεόδωρου, που εδώ τον λέγανε Τσιότσο. Χορεύει ο γηραιότερος ως προς το νεότερο, εσωτερικά οι άντρες, εξωτερικά οι γυναίκες και ένα βήμα πίσω όπως χόρευαν και τότε. Δεν το συναντάμε πλέον στα πανηγύρια της Σαμαρίνας παρά μόνο στον Τσιάτσο που χορεύετε 4 φορές… στις 16 Αυγούστου, ένας μικρότερος χορεύεται στις 17, ένας στον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό και ένας στην μικρή Παναγία.

Τον Κοσμά τον Αιτωλό, τον γιορτάζουμε κανονικά εδώ και η εκκλησία έχει χτιστεί εκεί που έχει προφητεύσει ο Άγιος Κοσμάς δυο φορές. Έκανε βέβαια κι άλλες στάσεις στη Σαμαρίνα στον Προφήτη Ηλία όπου συναντάμε και τα τρία μεγαλύτερα πεύκα του χωριού. Εμείς στον Προφήτη Ηλία τον έχουμε εντός του οικισμού και εκτός του οικισμού έχουμε τον Αρχάγγελο Μιχαήλ και ειδικά στα βόρεια για να φυλάει το χωριό.

Η Σαμαρίνα απαριθμεί 8 εκκλησίες μαζί με το μοναστήρι της Αγίας Παρασκευής, όπου σώζονται μόνο η εκκλησία και όχι τα κελιά των μοναχών, και η Μεταμόρφωση του Σωτήρος που ανήκε σε αυτό το σύμπλεγμα.

Παλαιότερα η Σαμαρίνα ήταν εκεί. Έπειτα μεταφέρθηκε εδώ, κατά τα τέλη 17ου με αρχές 18ου αιώνα καθαρά για βιοποριστικούς λόγους. Τότε η Σαμαρίνα ανήκε στο Πασαλίκι των Ιωαννίνων. Η οικονομία της στηριζόταν και στην Κόνιτσα αλλά και στην τότε Εγνατία Οδό.

Εδώ βλέπουμε την Μεγάλη Παναγία· είναι τρίκλιτη Βασιλική με περιστήλιο και παρεκκλήσι με διώροφο γυναικωνίτη. Μπαίνοντας μέσα στην Εκκλησία τους δείχνω πάντοτε πίσω ακριβώς από την είσοδο, πάνω ακριβώς από την είσοδο της Εκκλησίας υπάρχει η σφαγή του Ηρώδη. Έχουμε δηλαδή αγιογραφίες από την Καινή και από την Παλαιά Διαθήκη με πολύ έντονο μπορντό και μπλε χρώμα, πολύ στρογγυλά πρόσωπα, καμιά σχέση με το πώς αγιογραφούν τώρα.

Δείχνω το τέμπλο το οποίο είναι ξύλινο· δεν μας έχει αφήσει το όνομα του ξυλουργός αλλά είναι Μετσόβιος. Είναι σκαλισμένη όλη η άμπελος… Σεραφίμ, Χερουβίμ, παραστάσεις από την ζωή του Χριστού. Υπάρχει κυβόριο ακριβώς στο βήμα του ιερέα και το πνευματικό το κρατάει ένας Αρχάγγελος. Κάποιοι εικάζουν ότι είναι βυζαντινός αξιωματικός.

Μπαίνοντας στον γυναικωνίτη δεξιά και αριστερά είναι αγιογραφημένοι ο θάνατος και ο διάολος, κάτι που δεν το συναντάμε πολύ συχνά στις εκκλησίες. Όπως και στον ποδόγυρο του γυναικωνίτη είναι τα πάθη των ανθρώπων, οι αμαρτίες και πώς πληρώνονται στην κόλαση. Βγαίνουμε έξω και τους εξηγώ ότι το πεύκο είναι 180 ετών. Ζυγίζει περίπου 2 τόνους σύμφωνα με τους δασολόγους και απλά φύεται στην κόγχη του Ιερού.

Βλέπουμε και το άγαλμα της γυναίκας της Πίνδου γιατί εδώ η γυναίκα έχει παίξει σημαντικό ρόλο στην οικονομία και στη ζωή της Σαμαρίνας, κι ας την θεωρούσαν υποδεέστερη.

Μάλιστα, η Βλάχο-Παναγιά εικόνα που είχε γίνει γνωστή στον Αλή Πασά από τον Παπαθύμιο Βλαχάβα, ο οποίος επαναστάτησε εναντίον του Αλή Πασά με τον Άγιο Δημήτριο εκ Σαμαρίνης, φυλακίστηκαν με δόλο στην Μηλιά Πιερίας και μεταφέρθηκαν στα Ιωάννινα όπου βασανίστηκαν για 10 μέρες και εκεί άφησαν την πνοή τους. Ο Αλή Πασάς έμαθε για την εικόνα, την παίρνει από τη Σαμαρίνα και την πηγαίνει στο Τελένι, στον τόπο καταγωγής του. Εκεί πέφτει μεγάλος λιμός, θανατικό στο χωριό, και ρωτώντας τους Μουσουλμάνους αλλά και τους Έλληνες κληρικούς γιατί του λένε ότι πρέπει να επιστρέψει την εικόνα στη Σαμαρίνα, γιατί είναι θαυματουργή η εικόνα και πρέπει να την επιστρέψει πίσω. Τότε απελάθηκε η Ρηνούλα Μαλάμω, μια κλεφταρματολή. Και επιστρέφει η εικόνα με άγημα 250 ανδρών και αρχηγό την καπετάνισσα Μαλάμω.

Λέμε για το σχολείο ότι είναι ένα από τα μεγαλύτερα σχολεία που συναντάμε στην περιοχή. Ήταν εξαθέσιο, εξατάξιο, δυστυχώς δεν λειτουργεί τα τελευταία 50 χρόνια.

Τους πηγαίνω στα μαντάνια. Μιλάμε για το δίμυτο, το οποίο είναι ένα συγκεκριμένο υφαντό που υφαίνανε οι γυναίκες της Σαμαρίνας και το εξήγαγαν  όλη την Εγνατία Οδό… το συναντάμε από Ρουμανία, Μολδοβλαχία μέχρι Βενετία. Τους εξηγώ ότι στα μαντάνια το νερό κανονικά πέφτει από 6 μέτρα ύψος, γυρίζει τον μύλο, ο μύλος τα σφυριά και εκεί γινόταν η πρώτη πλύση στα μάλλινα.  Παλαιότερα ήταν σε μεγαλύτερες διαστάσεις και υπήρχαν πολλά στο χωριό αλλά τώρα έχουμε αυτή τη μικρογραφία που μας δώσανε. Υπάρχουν και δριστέλες, οι οποίες λειτουργούν και σήμερα, αλλά δεν λειτουργεί το λαναριστήριο στον επάνω Μαχαλά που ερχόταν μέχρι και από Κόνιτσα να λανάτουν το μαλλί τους.

Έπειτα, ανεβαίνουμε και κάνουμε μια στάση μπροστά από τον Άγιο Δημήτριο, δυστυχώς οι εκκλησίες μας είναι κλειστές. Ο Άγιος Δημήτριος όπως προείπα είχε επαναστατήσει με το Παπαθύμιο Βλαχάβα, φυλακίστηκε για 10 μέρες και βασανίστηκε. Εάν βλέπαμε μέσα τις αγιογραφίες είναι τα μαρτύρια του… τον είχαν σταυρώσει, τον είχαν γυρίσει ανάποδα πάνω στη φωτιά, δεν παρέδωσε την πνοή του, του σπάσανε όλα τα κόκαλα ούτε τότε, τον τσιμεντώσανε και τον ταΐζαν με το ζόρι και μετά από τρεις μέρες άφησε την πνοή του. Είναι η πιο νεόδμητη εκκλησία της Σαμαρίνας. Είναι χτισμένη το 1957.

Μετά φτάνουμε στην πλατεία, αριστερά τους δείχνω το άγαλμα του καπετάν Αρκούσα του  Μακεδονομάχου, έχει δοθεί και γεφύρι στο όνομά του, εκεί που έγινε η μάχη στο Ζαγόρι και μπαίνοντας στην πλατεία τους δείχνω την προτομή το πρώτου πεσόντα του πολέμου του 40, του Λοχαγού Μπαλντούμη.

Μετά, τους λέω ότι δυστυχώς δεν υπάρχει λαογραφικό μουσείο να σας δείξω κι άλλα πράγματα και αυτοί με ρωτάνε «Γιατί;»! (…)

Με ρωτάνε  διάφορα… αν οι Βλάχοι είναι Έλληνες. Ναι, λέω, είναι Έλληνες, είναι ελληνικά φύλα, τα οποία ήταν εγκατεστημένα στις παραδουνάβιες περιοχές και με την Άλωση του Βυζαντίου και την επικράτηση των Οθωμανών κατεβαίναν όλο και πιο κάτω αυτά τα φύλα και εγκαταστάθηκαν τότε εδώ. Έχουν διαφορά όμως με τους Σαρακατσαναίους. Και οι Σαρακατσαναίοι ήταν νομάδες αλλά δεν είχαν σπίτια.  Οι Βλάχοι έχουν σπίτια ψηλά στα βουνά και με τη νομαδική ζωή που κάνουν και μεταφέρουν τα ζώα τους πιο χαμηλά σε πιο ζεστές περιοχές και εκεί έχουν σπίτια. Όπως σπίτια είχαν και πολλοί οι οποίοι με τα ζώα φεύγανε προς στην Μοσχόπολη, στην Αλβανία· και εκεί είχαν σπίτια και εκεί συναντάμε Βλάχους. (…)

Τις ξεναγήσεις άρχισα να τις κάνω δυο-τρία χρόνια μετά που εγκαταστάθηκα στο χωριό, γιατί συνειδητοποίησα ότι ο κόσμος δεν ξέρει την ιστορία του χωριού… Οι Σαμαριναίοι πρωτοστάτησαν στα Ορλωφικά. Έπειτα επί Τουρκοκρατία σε πολλές μάχες στο Μανιάκι, στο Μεσολόγγι, στους Μακεδονικούς αγώνες, στους Βαλκανικούς, παντού!

Πριν έρθουν τα λεωφορεία εδώ τους λέμε πάντοτε να πάνε στο μνημείο της Αννίτσας. Έχουμε ένα εκκλησάκι σε μορφή κράνους και γύρω υπάρχουν πλάκες με τους πεσόντες. Εκεί είχαμε την πρώτη νίκη του Άξονα επί Ευρωπαϊκού εδάφους. Κανείς δεν το ξέρει όμως… Το χωριό έχει μεγάλη ιστορία την οποία δεν την αναδεικνύουν».