Λαμπρούλης VS Μπομπότη: Η διαμάχη 40 χρόνια πριν, το σχέδιο πόλης, το Αρχαίο Θέατρο, η Πινακοθήκη, η μελέτη που δεν εφαρμόστηκε & η Λάρισα που «θα ήταν μια άλλη πόλη σήμερα»…

Αρχές Ιουνίου κατεδαφίστηκαν τα πρώτα κτίρια του οικοδομικού τετραγώνου 867Γ απέναντι από το Αρχαίο Θέατρο. Την προηγούμενη Παρασκευή έφυγαν και οι λαμαρίνες καθώς ολοκληρώθηκαν οι εργασίες. Μέσα σε είκοσι μόλις μέρες οι μπουλντόζες του Δήμου, γκρέμισαν, απομάκρυναν εντελώς τα μπάζα και έφυγαν. Το τοπίο μπροστά στο Ά Αρχαίο Θέατρο άλλαξε. Για πολλούς Λαρισαίους ανέπνευσε το θέατρο. Για άλλους επλήγη το ιστορικό κέντρο της πόλης. Για μένα ήταν ευκαιρία να δω πως ο χρόνος ακόμη και ο ιστορικός, είναι τόσο σχετικός· συστέλλεται και διαστέλλεται. Εξαρτάται πως θα το δεις. Οι εργασίες χρειάστηκαν 20 μέρες. Η απόφαση 40 χρόνια.

Η απόφαση να γκρεμιστεί το Ο.Τ. 867Γ, το πιο διάσημο οικοδομικό τετράγωνο της πόλης… σε αυτό θα πρέπει να συμφωνήσουμε όλοι, ήταν μέρος των παρεμβάσεων σχετικά με την ανάδειξη του Θεάτρου και συμπεριλήφθηκαν στην Αναθεώρηση του Σχεδίου Πόλεως, η προμελέτης της οποίας ξεκίνησε το 1985 επί δημαρχίας Αριστείδη Λαμπρούλη. Ίσως και ένα χρόνο νωρίτερα. Την εκπόνησε και την υπέγραψε ο Θεοφάνης Μπομπότης. Αυτό το σχέδιο πόλης εφαρμόζεται σήμερα, το οποίο στην πορεία των χρόνων υπέστη σημαντικές τροποποιήσεις αλλοιώνοντας τη φιλοσοφία του.

«Αν είχε εφαρμοστεί η μελέτη εκείνη, η Λάρισα θα ήταν μια διαφορετική πόλη σήμερα»

Η μελέτη – η οποία χαρακτηρίστηκε ως αιρετική, τελικά εγκρίθηκε από το υπουργείο και εκπροσώπησε το ΥΠΕΧΩΔΕ στην ΔΕΘ Θεσσαλονίκης – προκάλεσε διαμάχες μεταξύ της τότε δημοτικής αρχής και του Λαρισαίου αρχιτέκτονα.

Της Εύης Μποτσαροπούλου

Με τον Φάνη Μπομπότη συναντηθήκαμε στην αρχή της εβδομάδας στα γραφεία της εταιρίας του στην Αθήνα για να συζητήσουμε τις εξελίξεις στην πόλη σήμερα, να φωτίσουμε τα γεγονότα εκείνης της τεταμένης περιόδου που υπήρξε καθοριστική για το πώς εξελίχθηκε η πόλη, να προβληματιστούμε σχετικά με τις μνήμες, το χθες, το σήμερα και το αύριο της Λάρισας, να αναρωτηθούμε τι είναι μια πολεοδομική μελέτη, ένα ιστορικό κέντρο και κυρίως για το τί κάνουμε σήμερα.

Ο Φάνης Μπομπότης είναι ένας άνθρωπος που μεγάλωσε στα μαθητικά του χρόνια στη Λάρισα και με βασική έδρα την Αθήνα, σχεδιάζει μαζί με τον Λουκά Μπομπότη, συνιδρυτή της Bobotis+Bobotis Architects και τους συνεργάτες τους, αεροδρόμια, μουσεία, επαγγελματικά, οικιστικά, αθλητικά και άλλα projects σε διεθνές επίπεδο. Ο Φάνης Μπομπότης συμπεριλαμβάνεται στην έκδοση του Λονδίνου World Architectural στους 300 σημαντικότερους αρχιτέκτονες του κόσμου, καθώς και σε άλλες αντίστοιχες εκδόσεις στην Ιαπωνία, Αυστραλία και Γερμανία. Έχει δε τιμηθεί με το βραβείο “Αθηνά” για τη συμβολή του στον πολιτισμό.

Το θέμα που θα συζητούσαμε με τον κ. Μπομπότη ήταν η πολεοδομική μελέτη της Λάρισας επί Λαμπρούλη που αφορούσε την Αναθεώρηση του Σχεδίου Πόλεως έκτασης 11.000 στρεμμάτων και την επέκταση αυτής κατά 7.000 στρέμματα. Το τί ακριβώς έγινε, γιατί υπήρξε διαμάχη με το Δημοτικό Συμβούλιο Λάρισας, ακόμη και με τον ίδιο τον δήμαρχο, σε ποια σημεία απέκλιναν τα οράματα Λαμπρούλη και Μπομπότη για το ποια μορφή θα έπρεπε να πάρει η Λάρισα, πως θα αναδεικνυόταν το Α΄ Αρχαίο Θέατρο, το οποίο είχε ανακαλυφθεί μεν αλλά δεν είχαν ξεκινήσει ακόμη οι απαλλοτριώσεις, για το που θα χωροθετούνταν η Πινακοθήκη, πως θα αξιοποιούνταν ο Μύλος του Παππά, που θα ανεγείρονταν σχολεία, τι θα γινόταν με το Στρατόπεδο Μπουγά, για την αποκέντρωση και το ιστορικό κέντρο της πόλης, για τις γειτονιές, τα τοπικά ή τα διασυνοικιακά κέντρα, για το πώς θα συνδεόταν η πόλη, πόσο ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα θα είχε, για το πώς θα δομούνταν ο κοινωνικός ιστός της πόλης, που θα χωροθετούνταν σημαντικά κτίρια της πόλης, για το τι είναι και τι θα έπρεπε να είναι τελικά μια πολεοδομική μελέτη.

Θα μιλούσαμε για το παρελθόν και το πώς επηρέασε την πορεία της πόλης.

Ωστόσο, ο κ. Μπομπότης με αιφνιδίασε. Δεν άλλαξε την ατζέντα, αλλά το χρόνο.

Ξεκίνησε να μου μιλά κατευθείαν για το παρόν. Για το τι κάνουμε σήμερα. Και για το αύριο. Αφορμή στάθηκε ένα άρθρο που διάβασε το οποίο τον εντυπωσίασε πολύ σχετικά με το ιστορικό κέντρο της πόλης και τις μνήμες αυτής. Το βρήκε εξαιρετικό και ταυτόχρονα τον προβλημάτισε…

Ιστορικό κέντρο και μνήμες – Τι κάνουμε σήμερα;

«Ωραία τα ιστορικά κέντρα, είναι φυσικά σημαντικά. Η Λάρισα πάντα είχε βέβαια ένα πρόβλημα να οριοθετήσει το ιστορικό της κέντρο, αλλά κάποια στιγμή πρέπει να αποφασίσουμε να μην ζούμε μόνο με το παρελθόν. Τί γίνεται στην πόλη σήμερα; Τα τελευταία χρόνια, τουλάχιστον όσο θυμάμαι εγώ, δεν υπάρχει μια δόμηση η οποία να προωθεί ή να καταγράφει τον σημερινό πολιτισμό στα σύγχρονα κτίρια. Σήμερα όταν φτάνει κάποιος στη Λάρισα τί διακρίνει; Βέβαια, αυτό αφορά και τις άλλες πόλεις. Μήπως υπάρχει ένα έλλειμμα αρχιτεκτονικής γενικότερα; Που αποτυπώνουμε το δικό μας πολιτισμό;»… αυτή η καταγραφή/προβληματισμός υπήρξε το καλωσόρισμά μου. Μου κίνησε φυσικά το ενδιαφέρον. Ο λόγος, το πάθος· το ότι θεωρεί ότι έχουμε τεράστια ευθύνη για το δικό μας αποτύπωμα και το πώς θα διαμορφώσουμε το μέλλον.

Κατά τον κ. Μπομπότη, ο πολιτισμός μας αποτυπώνεται, οπτικά τουλάχιστον, και μέσα από τα κτίρια. Βλέπει δηλαδή κανείς την περίοδο του νεοκλασικισμού, βλέπει την περίοδο του μοντερνισμού, του μοντέρνου κινήματος. «Σήμερα τί βλέπει στις πόλεις;» με ρωτά «Τί βλέπει στη Λάρισα; Η Λάρισα είναι μία πόλη εύρωστη οικονομικά και δεν δικαιολογείται να μην παράγει την εικόνα δομημένου περιβάλλοντος που αντικατοπτρίζει τον 20^ο και 21^ο αιώνα. Αυτό γιατί δεν το πολεμάμε; Καλώς προσπαθούμε να φέρουμε στην επιφάνεια και να διατηρήσουμε τα στοιχεία εκείνα τα οποία καταγράφουν τον προηγούμενο πολιτισμό και αποτελούν τις μνήμες μας. Αλλά τι θα τις κάνουμε τις μνήμες μας στο τέλος; Θα ζούμε μόνο με αυτές;»

Τον ρώτησα μήπως για την σημερινή εικόνα των ελληνικών πόλεων γενικά και της Λάρισας ειδικά φταίει το φαινόμενο της μεγάλης ανοικοδόμησης που παρατηρήθηκε μετά το ΄70, η αντιπαροχή, η οποία υλοποιήθηκε σε μεγάλο βαθμό από εργολάβους χωρίς την αρχιτεκτονική διάσταση και εμπλοκή λόγω της ξαφνικής ανάγκης για οικοδόμηση που προκάλεσε η αστικοποίηση της εποχής εκείνης… «Όχι» μου λέει «δεν μπορούμε να τα  χρεώνουμε όλα στην αντιπαροχή. Τα κτίρια δεν χρειάζεται να είναι ακριβά για να είναι ενδιαφέροντα… Άρα κάτι φταίει. Το να αποποιηθούμε εμείς οι αρχιτέκτονες των ευθυνών μας δεν είναι το θέμα… Όταν βάζεις την υπογραφή σου σε ένα έργο, συμφωνείς δε συμφωνείς, έχεις ευθύνη· είσαι υπεύθυνος και για αυτά που κάνεις και για αυτά που δεν κάνεις».

Σκέφτεται λίγο, πίνει μια γουλιά τσάι, έχει καθίσει πίσω στην καρέκλα του…

«Νομίζω ότι δεν είναι αυτό το θέμα γενικώς» ξεκινά πάλι να μιλά. «Ο Χατζηδάκις το είχε πει πάρα πολύ καλά… “Όταν συνηθίσεις το απαίσιο, είσαι κομμάτι αυτού”, πόσο μάλλον όταν είσαι και μέρος θεσμικό αυτού του πράγματος. Εν κατακλείδι για μένα το σημαντικό είναι ότι η Λάρισα, η οποία θα μπορούσε να έχει αρκετά κτίρια που να έχουν ενδιαφέρον και να αποτυπώνουνε το σήμερα, δεν έχει. Να ξέρει κανείς μετά από 100 χρόνια ότι υπήρξε αυτή η περίοδος. Θα πρέπει λοιπόν και εμείς ότι πρέπει να δημιουργήσουμε μνήμες για τις επόμενες γενιές. Στην ουσία, ο πολιτισμός είναι ένα ψηφιδωτό που εξελίσσεται στο χρόνο με τις διάφορες παρεμβάσεις τέχνης, οικονομίας, αρχιτεκτονικής, φιλοσοφίας που αποτελούν τις εκάστοτε  ψηφίδες. Πιστεύω ότι ο κόσμος που ασχολείται με την πόλη και ενδιαφέρεται, από τη δημοτική αρχή έως κάποιες ομάδες πολιτών, -είναι μια σκέψη που κάνω τώρα- θα πρέπει να κάνει μια ημερίδα, θα μπορούσε να είναι ωφέλιμη».

Μου εξηγεί πως για να σχεδιάσει κανείς, κατά την γνώμη του, ένα κτίριο που είναι διαχρονικό, πρέπει να έχει καλύψει ένα κομμάτι της φιλοσοφίας γενικότερα, να αντιλαμβάνεται την ποίηση, να αντιλαμβάνεσαι τη μουσική, να αντιλαμβάνεσαι τί σημαίνει μεταφυσικό φαινόμενο, τί σημαίνει η κίνηση που προκαλεί ο αέρας, το πώς τον αξιοποιείς· να αντιλαμβάνεται το φως και ιδιαίτερα τη σκιά… «Όλα αυτά τα πράγματα για να τα αντιληφθείς, πρέπει να λαμβάνεις υπόψη ότι βασίζονται και σε κάποιες ανθρωπιστικές αξίες· οι ανθρωπιστικές αξίες είναι όλες γραμμένες καταπληκτικά μέσα στις αρχαίες τραγωδίες. Αν δεν έχεις περάσεις από αυτά τα πεδία, τι θα προτείνεις; Αν δεν έχεις δηλαδή ένα υπόβαθρο με αυτά τα ποιοτικά στοιχεία…»

Και συνεχίζει…

«Οι μνήμες και το παρόν είναι δύο πράγματα τελείως διαφορετικά που πρέπει να αντιμετωπιστούν με μεγάλη προσοχή και με πολύ μεγάλο πάθος, γιατί χωρίς πάθος δεν γίνεται τίποτα. Μιλάμε για κάτι πολύ παραπάνω από τις συνδέσεις, αυτές θα έρθουν μόνες τους. Εμείς σήμερα καλούμαστε να κάνουμε κάτι διαχρονικό, όσο μπορούμε, όπως κάναν οι προηγούμενοι· οι προηγούμενοι όμως είχανε γνώσεις, μπορεί να μην είχαν πτυχία, αλλά υπήρχε μια γνώση της φύσης, της συμπεριφοράς των ανθρώπων και των κοινωνικών σχέσεων και αυτό είναι πολύ σημαντικό γιατί το βασικό κομμάτι της πολεοδομικής μελέτης είναι αυτό που δίνει τη δυνατότητα ανάπτυξης της κοινωνίας».

Το Αρχαίο Θέατρο, η Βενιζέλου, τα δομημένα μέτωπα και οι κατεδαφίσεις

«Μιλάω για τη συνολική εικόνα της πόλης» συνεχίζει το συλλογισμό του.

«Προχωράς στη Βενιζέλου, στην οποία ενώ έγινε μια καλή προσπάθεια με την πεζοδρόμησή της, βλέπεις δεξιά αριστερά στα δομημένα μέτωπα μια πανσπερμία χρωμάτων, υλικών, όγκων… και σκέφτεσαι ότι ενώνω με αυτό τον πεζόδρομο το Τζαμί με το Αρχαίο Θέατρο; Είναι μια εικόνα η οποία πραγματικά υποβαθμίζει την γενική εικόνα τη πόλης… Στις προσόψεις αυτών των καταστημάτων επί της Βενιζέλου υπάρχει ό,τι μπορεί κανείς να φανταστεί και αυτό δεν είναι το παλιό. Υπάρχουν κτίρια 3οροφα-4όροφα που πραγματικά δεν νομίζω ότι τιμούν την πόλη».

Τον ρωτάω αν θεωρεί πως πρέπει να γίνουν αναπλάσεις στις προσόψεις ή πιο επιθετικές παρεμβάσεις όπως να γκρεμιστούν κτίρια…

«Ας πούμε να μην κατεδαφιστεί τίποτα – εγώ δεν είμαι αυστηρά αυτής της άποψης, πάντα υπάρχουν κτίρια που δεν αξίζει να διατηρηθούν μόνο και μόνο επειδή έχουν ανεγερθεί πριν από 100 ή 300 χρόνια, δεν σημαίνει ότι έχουν αξία· υπάρχουν άλλα που έχουν αξία, μνήμες, αλλά δεν είναι όλα όσα είναι παλιά. Βγάλτε όλες τις επιδερμίδες τις ψεύτικες που υπάρχουν πάνω σε αυτές τις προσόψεις, να αποκαλυφθεί το αυθεντικό και να αξιολογηθεί. Μπορεί να υπάρχει μόνο ένας τοίχος και αυτός να συνδυαστεί με μια γυάλινη επιφάνεια… Υπάρχουν λύσεις να διατηρηθούν οι μνήμες, αλλά όχι με την υφιστάμενη κατάσταση».

Η Βενιζέλου, η διαδρομή που ενώνει το Τζαμί με το Α΄ Αρχαίο Θέατρο είναι κάτι που τον έχει απασχολήσει έντονα κατά διαστήματα στο παρελθόν.

Η πρώτη προσέγγιση έγινε πριν από 20 περίπου χρόνια, όταν 2-3 συνεργάτες από το γραφείο του ασχολήθηκαν με το να στήσουν τρισδιάστατο μοντέλο της πόλης ώστε να μπορέσουνε να κάνουν μια μελέτη για πως θα φαινόταν το τετράγωνο που γκρεμίζεται σήμερα.

Στη συνέχεια, υπήρξε μια ιδέα πριν από 15 χρόνια περίπου που συζητήθηκε με ιδιώτες επενδυτές με πρωτοβουλία του κ. Μπομπότη. Τον απασχολούσε η Λάρισα, η πόλη του, τον απασχολούσε ειδικά το ζήτημα που ανακύπτει στον πεζόδρομο της Βενιζέλου. Η ιδέα ήταν στα κτίρια που υπάρχουν να μπορούν να ανασχεδιαστούν οι προσόψεις τους ώστε να αποτελέσουν μια σύγχρονη άποψη – χωρίς να χρειάζεται ενιαία φιλοσοφία και ομοιομορφία από τη στιγμή που δεν αφορούν κτίρια μιας ενιαίας περιόδου. Ό,τι υπάρχει όμως το οποίο διατηρείται, να αποκαλυφθεί, να παραμείνουν οι ιδιοκτησίες έτσι όπως είναι, οι χρήστες να είναι οι ίδιοι, αλλά τμήμα-τμήμα να αποκαθίστανται τα κτίρια με έναν τρόπο που να αποκαλύπτει την μνήμη και την εποχή που κατασκευάστηκε το καθένα… «Να μπορούμε να τη διαβάσουμε την ιστορία, τη διαδρομή, τη μνήμη, περπατώντας από το Τζαμί μέχρι το Αρχαίο Θέατρο, να βλέπουμε τι έχει συμβεί στην πόλη».

Δεν προχωρήσανε όμως σε μια προμελέτη, δεν σχεδιάσανε γιατί δεν ξέρανε τι θα βρίσκανε από πίσω, τι θα αποκαλύπτανε. Με την προϋπόθεση ότι θα είχε αξιολογηθεί το κτιριακό απόθεμα της Βενιζέλου μετά τις εργασίες αποκάλυψης, η ιδέα περιλάμβανε σε δεύτερο χρόνο τη συμμετοχή των αρχιτεκτόνων της Λάρισας, όχι με τη λογική της διαβούλευσης. «Θα μπορούσαν τμήματα-τμήματα να τα αναλάμβαναν κάποια αρχιτεκτονικά γραφεία της πόλης και στην πορεία αφού γινόταν κάποιες προμελέτες να υπήρχε μια κοινή συζήτηση, να διαπιστώσουν τις διαφορές που προέκυψαν μεταξύ τους, ποιο είναι αυτό το contrast που δημιουργείται, πως το αντιμετώπισε ο ένας, πως ό άλλος. Πιστεύω ότι θα ήταν πολύ ενδιαφέρον».

Το παράδειγμα του ιστορικού κέντρου του Άργους

«Κάποια στιγμή αναλάβαμε ως γραφείο τον σχεδιασμό του ιστορικού κέντρου του Άργους συνδέοντας δύο πλατείες. Το κομμάτι της σύνδεσης ήταν θα έλεγα τραγικό, είχε τρία-τέσσερα κτίρια τραγικά και κάποια κτίρια όπως είναι στη Λάρισα στη Βενιζέλου. Τι κάναμε; Αντί για αποκλειστική δεντροφύτευση, μπήκαν φυσικά και κάποια δέντρα, βάλαμε ανά έξι μέτρα κάθετα στοιχεία, τα οποία είχαν πληροφορίες για τον πολιτισμό του Άργους, μεταξύ των κτιρίων και του δρόμου. Προοπτικά όπως τοποθετήθηκαν έκρυβαν την ασχήμια, αλλά όχι και την πρόσβαση στα κτίρια και τα καταστήματα που παρέμεινε ελεύθερη. Υπάρχουν τρόποι να αντιμετωπίσεις τα πράγματα όταν θες να τα κρύψεις».

Ακολουθεί μια μικρή παύση, άλλη μια γουλιά τσάι…

«Το βασικό δεν είναι να λύσεις ένα πρόβλημα, το πιο σημαντικό είναι να το εντοπίσεις. Όταν το εντοπίσεις και το ανασύρεις στην επιφάνεια τότε μπορείς και να το λύσεις. Οι δημιουργίες χωρίς αιτία από πίσω, είναι σαν τα πυροτεχνήματα, όμορφα μεν αλλά έχουν διάρκεια ζωής δευτερολέπτων. Τα κτίρια μένουν στο χρόνο και αποτελούν μνήμες. Και οι μνήμες που έχω εγώ από τη Λάρισα – και άλλοι ισχυρίζονται το ίδιο – με οδηγούν στο συμπέρασμα ότι δεν έχει τίποτα. Πρέπει να ενδιαφερθούμε για το ιστορικό κέντρο, αλλά το ζητούμενο είναι το πώς θα ενδιαφερθούμε. Ναι να ενδιαφερθούμε, ναι να το οριοθετήσουμε. Τι είναι όμως το ιστορικό κέντρο, τι πρέπει να μένει, και αυτό που θα μείνει πως αξιοποιείται, πως αναστηλώνεται; Αυτό είναι το ένα θέμα. Το δεύτερο είναι ότι η πόλη έχει ένα σήμερα και θα δημιουργήσει ένα αύριο. Το σήμερα θα αποτελέσει τη μνήμη του αύριο. Γίνεται όμως κάτι πάνω σε αυτό; Μπορούμε να συνεχίζουμε με αυτό τον τρόπο;»

Αναθεώρηση Σχεδίου Πόλεως και επέκτασης αυτού

Είμαστε το 1984, επί δημαρχίας Λαμπρούλη, την εποχή που προσπαθεί ο Αντώνης Τρίτσης να ανασυγκροτήσει την Ελλάδα μέσω των πολεοδομικών μελετών και των Γενικών Πολεοδομιών Σχεδίων (ΓΠΣ).

«Τότε, το γραφείο μας αναλαμβάνει την πολεοδομική μελέτη της Λάρισας που αφορά την αναθεώρηση του σχεδίου πόλης περί των 11.000 στρεμμάτων και την επέκταση του σχεδίου κατά 7.000 στρέμματα. Η μελέτη έπρεπε να βασίζεται πάνω στις γενικές αρχές του Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου. Όταν αναλάβαμε εμείς, προσπαθήσαμε να δούμε και να καταλάβουμε τι ήταν αυτό ακριβώς που πρότεινε το ΓΠΣ για την πόλη. Οι προδιαγραφές που είχαν σχεδιαστεί τότε από το ΥΠΕΧΩΔΕ θεώρησα ότι σε ένα βαθμό δεν θα μπορούσαν να υπηρετήσουν σωστά την πόλη της Λάρισας. Ξεκίνησα λοιπόν να κάνω μία προμελέτη, μη σεβόμενος πλήρως τις προδιαγραφές του υπουργείου, όπως και του ΓΠΣ. Ήταν ένα μεγάλο ρίσκο. Θα μπορούσαν να μου γυρίσουν τη μελέτη πίσω και να πρέπει να την ξανακάνω από την αρχή. Αλλά γίνεται κάτι χωρίς ρίσκο;»

Όταν παρουσιάστηκε η μελέτη υπήρχε ένα κλίμα αμηχανίας καθώς ήταν εκτός τυπικών προδιαγραφών, ήταν όμως πλήρως τεκμηριωμένη. Το αποτέλεσμα ήταν η έγκρισή της από το υπουργείο το οποίο ήταν το καθ΄ ύλην αρμόδιο – ο ρόλος του Δήμου σε εκείνο το στάδιο ήταν αποκλειστικά γνωμοδοτικός.

Τα διασυνοικιακά κέντρα

«Θα αναφερθώ σε ένα παράδειγμα για να γίνω ποιο κατανοητός σχετικά με τι περιλάμβανε η δικής μας μελέτη. Υπήρχε τότε η πρόβλεψη για τα τοπικά κέντρα, κάθε γειτονιά θα είχε το δικό της μικρό τοπικό κέντρο. Για μένα αυτό δεν ήταν ακριβώς αυτό που θα έπρεπε να εφαρμοστεί. Η αντιπρόταση μου αφορούσε την ένωση αυτών των μικρών κέντρων με στόχο τη δημιουργία ενός σημαντικού διασυνοικιακού κέντρου».

Σε αυτό το σημείο σταματά, για να κάνει μια παρένθεση, να μου εξηγήσει ότι μια πόλη για να λειτουργήσει και να επιφέρει αποτελέσματα όταν έχει πληθυσμό μέχρι 200.000 πρέπει να έχει ένα και μόνο κέντρο, το οποίο όμως θα πρέπει να περιλαμβάνει σημαντικά στοιχεία όπως το εμπόριο, την οικονομία, τον πολιτισμό, διοικητικές υπηρεσίες, την ανώτατη εκπαίδευση. «Να υπάρχει δηλαδή μια ώσμωση χρήσεων έτσι ώστε ο πολίτης που φτάνει σε αυτό να μπορεί να εισπράττει ταυτόχρονα όλα όσα προκύπτουν από τις διαφορετικές χρήσεις· να έχει εικόνα το πώς εξελίσσεται η ζωή του ως κοινωνικό ον. Αυτά όμως δεν μπορούν να γίνονται αποσπασματικά. Πρέπει να υποστηρίζονται από μέσα συγκοινωνίας, από πάρκινγκ, από πεζοδρόμους. Η μελέτη τότε τι είχε κάνει;».

Δημιούργησε τα διασυνοικιακά κέντρα. Επτά τον αριθμό.

Η ιδέα ήταν το καθένα από αυτά να έχει μια μεγάλη πλατεία που να μπορεί να φιλοξενεί διαφορετικές χρήσεις ώστε να μπορούν οι κάτοικοι από τις γειτονιές της κάθε συνοικίας να το επισκέπτονται ώστε να μπορεί να εξασφαλιστεί αυθόρμητα η ανάπτυξη κοινωνικών επαφών, να συζητηθούν τα προβλήματα της πόλης. «Μιλάμε για τη σύγχρονη λογική της γειτονιάς σε επίπεδο συνοικίας. Η πρόβλεψη ήταν να δημιουργήσουμε περί τα 7 διασυνοικακά κέντρα, τα οποία θα αναπτύσσονταν πέριξ του κέντρου της Λάρισας δημιουργώντας έναν νοητό κύκλο. Ο στόχος ήταν αυτά να συνδέονταν μεταξύ τους. Είχαμε βρει τους άξονες και προτείναμε να περνά ένα λεωφορείο κάνοντας την κυκλική αυτή διαδρομή μεταξύ των διασυνοικιακών κέντρων και συγχρόνως να περνά μέσα από το κέντρο. Δίναμε έτσι τη δυνατότητα στον Λαρισαίο κάτοικο να μην χρησιμοποιεί το αυτοκίνητό του – μιλάμε τώρα για πάνω από 30 χρόνια πριν – και να χρησιμοποιεί αυτά τα μικρά ειδικά λεωφορεία που θα κάνανε τακτικά δρομολόγια συνδέοντας τα διασυνοικιακά κέντρα μεταξύ τους αλλά και με το ίδιο το κέντρο.

Η Πινακοθήκη

Ένα άλλο παράδειγμα, είναι ότι έχοντας τότε γνώση ότι υπήρχε η δωρεά του Κατσίγρα για την Πινακοθήκη, καθώς και ότι ο Δήμος είχε προτείνει μία θέση στη Νεάπολη, πρότεινε τη χωροθέτηση της Πινακοθήκης στο χώρο του Μύλου του Παππά – εκείνη την εποχή δεν είχε καμία λειτουργία, ήταν εγκαταλελειμμένος – παράλληλα με τη δημιουργία ενός πολιτιστικού κέντρου που θα πλαισίωνε την Πινακοθήκη. Όσον αφορά στο οικόπεδο που είχε δεσμευτεί από το Δήμο για τη ανέγερση της Πινακοθήκης πρότεινε να γίνει αθλητικό κέντρο, λέγοντας ότι σε μια πόλη των 160-170.000 κατοίκων «δεν εξοστρακίζεις τον πολιτισμό από το κέντρο στο οποίο συγκεντρώνεται όλος ο κόσμος· δεν είναι ρυπογόνος βιομηχανία για να τοποθετηθεί στην άκρη της πόλης.

Σήμερα αν κάποιος ξένος βρίσκεται για μια μέρα στη Λάρισα και πάει στο κέντρο να δει το Αρχαίο Θέατρο δεν ξέρω αν θα προλάβει να πάει να δει την Πινακοθήκη, ενώ αν ήταν δίπλα, στο Μύλο του Παππά, θα πήγαινε. Το ίδιο συμβαίνει και με τον Λαρισαίο κάτοικο που έχει μάθει να κινείται στο κέντρο της πόλης».

Η Νέα Αγορά

Και πάλι σε αυτό το σημείο θα ήταν χρήσιμο ένα παράδειγμα μου είπε.

«Όταν αποφάσισε ο Δήμος να κατεδαφίσει τη Νέα Αγορά και να δημιουργήσει ένα υπόγειο πάρκινγκ στην πλατεία Μπλάνα, έγραψα ένα άρθρο στην εφημερίδα «Ελευθερία» καθώς ήμουν εντελώς αντίθετος. Για μένα το θέμα που προέκυπτε δεν περιοριζόταν στη διάσωση μόνο ενός ιστορικού κτιρίου, αλλά στη διατήρηση των χρήσεων και του κοινωνικού ιστού».

Στην Νέα Αγορά περιμετρικά στεγαζόταν τα μανάβικα και εσωτερικά τα κρεοπωλεία. Εκεί πήγαινε καθημερινά ο πληθυσμός της πόλης, ανεξαρτήτως οικονομικής και κοινωνικής τάξης, με αποτέλεσμα οι κοινωνικές επαφές να αναπτύσσονται με όλους τους ανθρώπους. «Υπήρχε ώσμωση χρήσεων και ένα μείγμα ανθρώπων διαφορετικών ηλικιών, μια ανθρωπογεωγραφία με μεγάλη ποικιλία. Όταν γκρεμίζεις ένα τέτοιο κτίριο εξαφανίζεις τη δυνατότητα δημιουργίας μιας τέτοιας ανθρωπογεωγραφίας, εξαφανίζεις τη δυνατότητα ανάπτυξης κοινωνικών επαφών. Αλλά αν μια πόλη δεν ζει ως μια κοινωνία, τι κάνει; Άρα, κατά τα ανωτέρω, η πολεοδομική μελέτη είναι ένα τεχνικό υπόβαθρο το οποίο υποστηρίζει τον κοινωνικό ιστό. Ο πολεοδομικός ιστός είναι αυτός που εξυπηρετεί τη δημιουργία του κοινωνικού ιστού».

Η διαμάχη μεταξύ δημοτικής αρχής Λαμπρούλη και Μπομπότη

«Υπήρχε λοιπόν, όπως αποδεικνύεται μια αιτιολογημένη σε όλα τα επίπεδα μελέτη» ξεκινά ο κ. Μπομπότης να διηγείται τα γεγονότα σχετικά με την μελέτη Αναθεώρησης του Σχεδίου Πόλεως και τις αντιδράσεις που προέκυψαν…

«Όταν παρουσιάστηκε λοιπόν στο Δημοτικό Συμβούλιο, ένας δημοτικός σύμβουλος πήρε το λόγο, σηκώθηκε, πήγε κοντά στους χάρτες της μελέτης και δήλωσε “Εμένα αυτή η μελέτη δεν μου αρέσει”. Όσον αφορά σε μελέτες είναι αυτονόητο ότι ο όρος «μ’ αρέσει-δεν μ’ αρέσει» δεν ισχύει· δεν υπάρχει λόγος να υπεισέλθω σε λεπτομέρειες για την λοιπή τοποθέτησή μου. Παρόλα αυτά ζήτησα να ακούσω τι είναι αυτό πάνω στο οποίο δεν συμφωνεί. Η απάντηση ήταν “δεν χρειάζεται να πω περισσότερα, δεν μ΄ αρέσει η μελέτη”. Ακουστήκαν κι άλλες τέτοιες φωνές, ιδιαίτερα όταν μου επισήμαναν ότι δεν έκανα σωστά τη μελέτη διότι δεν ενέταξα σε αυτή το Στρατόπεδο του Μπουγά. Το στρατόπεδο αυτό θα ήταν πολύ εύκολο να ενταχθεί, καθώς ήταν άδειο, αλλά μετά την επίσκεψή μου στο υπουργείο Εθνικής Άμυνας προκειμένου να μάθω πότε επρόκειτο να μεταφερθεί το στρατόπεδο από το κέντρο της πόλης ώστε να καταλήξω με ποιον τρόπο και αν θα μπορούσε να αξιοποιηθεί, αποφάσισα να μην το εντάξω. Η απάντηση του υπουργείου δεν άφηνε περιθώρια. «Δεν είναι μόνο θέμα του υπουργείου Αμύνης αλλά και του ΝΑΤΟ· μέχρι να περάσει τουλάχιστον μια εικοσαετία δεν μπορεί κανείς να έχει σαφή εικόνα». Αυτό μετέφερα και στη συνεδρίαση και κάποιος με αποκάλεσε «ο ξένος που αποφασίζει για την πόλη»… Στο σημείο αυτό ο Κώστας Τζαντήλης πήρε το λόγο και είπε “ο τρόπος με τον οποίο τοποθετηθήκαμε ως Δήμος σε αυτή την παρουσίαση είναι τόσο ανεπαρκής που οποιαδήποτε μελέτη κι αν έφερνε ο κ. Μπομπότης θα ήταν πολύ ανώτερη των περιστάσεων”.

Η πολεοδομική μελέτη παρόλα αυτά εγκρίθηκε από το υπουργείο και εκπροσώπησε το ΥΠΕΧΩΔΕ στη ΔΕΘ της Θεσσαλονίκης. Περιλάμβανε και τις απαλλοτριώσεις για την ανάδειξη του Αρχαίου Θεάτρου, πρότεινε να γκρεμιστεί το επίμαχο οικοδομικό τετράγωνο, αν και δεν περιοριζόταν μόνο σε αυτές τις παρεμβάσεις. «Είχα προτείνει να γκρεμιστεί και το γωνιακό κτίριο απέναντι και κάποια άλλα κτίρια» συμπληρώνει ο κ. Μπομπότης.

«Για τον περισσότερο κόσμο μια πολεοδομική μελέτη αφορά αν κτίζω, τί κτίζω και που. Δεν μπορεί να καταλάβει ότι από πίσω υπάρχει μια ολόκληρη φιλοσοφία… τι σημαίνει για παράδειγμα να δημιουργήσεις κέντρα για να ενθαρρύνεις την κοινωνική επαφή. Αυτό είναι μεγάλη πληγή. Πολλές φορές ο κόσμος διαμαρτύρεται χωρίς να γνωρίζει την αιτία της μελέτης. Κάποιες φορές διαμαρτύρεται απλά και μόνο για να εκτονωθεί γιατί έχει άλλα προβλήματα. Αυτή η μελέτη που θα μπορούσε να υποστηρίξει με ένα εξαιρετικά καλό τρόπο, δεν θα ήταν ο ιδανικός γιατί ιδανικές καταστάσεις δεν υπάρχουν, τις κοινωνικές ανάγκες αλλά και τις βιολογικές και βιωματικές ανάγκες των κατοίκων, δυστυχώς δεν έγινε κατανοητή από το Δήμο, ο οποίος άρχισε να παρεμβαίνει και να κάνει τροποποιήσεις».

Όταν ο Δήμος πήρε τη μελέτη εφαρμογής πλέον στα χέρια του, αφού είχε ολοκληρωθεί η διαδικασία έγκρισης, είχε δημοσιευτεί και πήρε ΦΕΚ, έπαψε να έχει αποκλειστικά γνωμοδοτικό ρόλο και είχε πλέον δικαίωμα τροποποιήσεων επί της μελέτης· και το χρησιμοποίησε.

Το ζήτημα Χαραυγής – Αβέρωφ

Κι ένα άλλο περιστατικό έχει ενδιαφέρον…

Κάποια στιγμή, περίπου το 1985-1986, επρόκειτο να παρουσιαστεί στο θέατρο Γαλαξίας η μελέτη για ένα τμήμα της πόλης μετά τις γραμμές από τη συνοικία της Χαραυγής μέχρι το Αβέρωφ. «Μου τηλεφώνησε η τότε διευθύντρια κα Μαριέττα Λιβέρη και μου είπε πως θα ήταν καλύτερα να μην παραβρεθώ στην παρουσίαση, καθώς τα πνεύματα ήταν ιδιαιτέρως τεταμένα· η δημοτική αρχή άφηνε να εννοηθεί ότι ο Μπομπότης σας παίρνει τις ιδιοκτησίες για να δημιουργήσει σχολεία και άλλους δημόσιους χώρους. Τελικά αποφασίζω να πάω. Η παρουσίαση είχε ξεκινήσει και στο βήμα βρισκόταν ο Χριστόφορος Δαμάνης που πήρε τον λόγο και προσπαθούσε να πείσει το κοινό ότι η μελέτη αυτή ήταν βλαπτική για την ιδιοκτησία τους· το κοινό ήταν όντως ξεσηκωμένο, αγριεμένο θα έλεγα. Κάποια στιγμή ζήτησα το λόγο προκειμένου να ενημερώσω τον κόσμο ότι η πολεοδομική μελέτη δεν ασχολείται μόνο με την ιδιοκτησία του κάθε οικοπέδου, αλλά εμπεριέχει όραμα λειτουργίας της πόλης προτάσσοντας το γενικό καλό και μέσα από αυτό δημιουργούνται και υπεραξίες και για τις ίδιες τις ιδιοκτησίες. Αυτά όλα έγιναν κατανοητά, τα πνεύματα ηρέμησαν και φάνηκε ότι ο κόσμος αντιλήφθηκε σε πολύ μεγάλο βαθμό τη χρησιμότητα της μελέτης.

Για να μπορείς λοιπόν να κατανοήσεις θέματα που άπτονται της κοινωνίας που εφαρμόζονται πάνω σε υπόβαθρα τεχνικής φύσεως δεν αρκεί να έχεις ειδικές γνώσεις, πρέπει να έχεις μια γενικότερη παιδεία περί κοινωνίας, μια παιδεία που άπτεται της φιλοσοφίας και όλων αναφερθήκαμε νωρίτερα στη συζήτηση. Διαφορετικά, εάν εστιάσεις μόνο στο εκάστοτε οικόπεδο θα δεις μόνο αρνητικά· πρέπει να μπορείς να δεις τη μεγάλη εικόνα, την αιτία πίσω από όλα αυτά, το γενικό καλό. Θεωρώ ότι οι άνθρωποι που διαχειρίστηκαν τότε την κατάσταση δεν είχαν τη δυνατότητα να το κάνουνε. Δεν μπορούσαν να κατανοήσουν, να αντιληφθούν τη μελέτη. Και το λέω ευθέως αυτό. Εγώ μιλούσα για τον άνθρωπο και την κοινωνία, εν τέλει για θέματα που άπτονταν της πολιτικής ιδεολογίας που πρέσβευε η δημοτική αρχή και ο Δήμαρχος μου μιλούσε για θέματα τεχνικά. Ωστόσο, ο πολεοδομικός ιστός πρέπει να υποστηρίξει την ανάπτυξη του κοινωνικού ιστού. Κάθε πολεοδομική μελέτη οφείλει να είναι ανθρωποκεντρική».

Τις θέσεις τους και τις διαφωνίες τους σε επίμαχα θέματα κατέγραψαν εκείνη την περίοδο τόσο ο δήμαρχος Αριστείδης Λαμπρούλης όσο και ο Θεοφάνης Μπομπότης σε μια σειρά άρθρων που δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα «Ελευθερία».

Έχουμε φτάσει στο τέλος περίπου της συζήτησης. Ο κ. Μπομπότης φτάνει στο τελικό συμπέρασμα του…

«Η ιστορία είναι και το τι έγινε και το τι δεν έγινε. Ο κόσμος δεν τα γνωρίζει όλα αυτά. Δεν γνωρίζει ότι θα ζούσε τελείως διαφορετικά και δεν μπορεί και να το πιστέψει. Θα είχε όμως καλύτερη κοινωνική ζωή που επιδρά θετικά σε όλους τους άλλους τομείς, φέρνει μόνο βελτίωση.

Οι πολεοδομικές μελέτες, κα Μποτσαροπούλου, αποτελούν το υπόβαθρο ανάπτυξης των λειτουργιών της πόλης με κύριο στόχο τις κοινωνικές λειτουργίες και την ανάπτυξη των κοινωνικών σχέσεων και επαφών. Μια πολεοδομική μελέτη με τον τρόπο που χωροθετεί τους κοινόχρηστους χώρος, τα κοινωφελή κτίρια, όπως σχολεία, ιδρύματα, πινακοθήκες, μουσεία, τον τρόπο μίξης των χρήσεων, την κυκλοφορία πεζών και τροχοφόρων, μέσων μαζικής μεταφοράς και μια σειρά από άλλα στοιχεία αποτελεί το υπόβαθρο για τη λειτουργία της πόλης όχι μόνο στο οικονομικό επίπεδο αλλά ιδιαίτερα στο κοινωνικό πλαίσιο. Δυστυχώς όμως τις περισσότερες φορές, μετά τις αδόκιμες παρεμβάσεις και τροποποιήσεις, εκφυλίζεται, σε αμιγώς τεχνικό επίπεδο, και καταλήγει στον καθορισμό και μόνο των οικοδομικών και ρυμοτομικών γραμμών».

…

Υ.Σ. Φεύγοντας, μου έμεινε η τελευταία φράση του «ας γίνει έστω και τώρα μια προσπάθεια πέραν από την πολύ σημαντική διατήρηση του ιστορικού κέντρου να δημιουργήσουμε μια αρχιτεκτονική στην πόλη που θα αποτυπώνει την δική μας σύγχρονη εποχή και θα αποτελέσει μια ψηφίδα της εξέλιξης του πολιτισμού μας».

…

*Η Bobotis+Bobotis Architects, με έδρα την Αθήνα, ιδρύθηκε από τους αρχιτέκτονες Θεοφάνη Μπομπότη και Λουκά Μπομπότη. Εκπονεί μελέτες δημοσίων και ιδιωτικών έργων, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Παρέχει υπηρεσίες αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, συντονισμού και επίβλεψης σε σημαντικά σύνθετα έργα, πολλά εκ των οποίων έχουν δημοσιευτεί στην Ελλάδα και σε πολλές χώρες του κόσμου. Πολλά επίσης από τα έργα έχουν βραβευθεί και διακριθεί σε πανελλαδικούς και διεθνείς διαγωνισμούς. Η Αρχιτεκτονική της Bobotis+Bobotis Architects, χαρακτηρίζεται από μια σύγχρονη αντίληψη ως προς την λειτουργία – τεχνολογία και αισθητική, δημιουργώντας ιδιαίτερα Landmark έργα.

Ορισμένα από τα έργα :

• Το νέο κτίριο Διοικήσεις της ΔΕΗ στη Λεωφόρο Μεσογείων
• Διεθνής Αερολιμένας Αθηνών, «Ελευθέριος Βενιζέλος»: Επεκτάσεις και συνολική εσωτερική αναδιαμόρφωση
• Διεθνής Αερολιμένας Θεσσαλονίκης, «Μακεδονία»: Επέκταση και συνολική Αναδιαμόρφωση υφιστάμενου αεροσταθμού.
• Συγκρότημα Πύργων κατοικιών & γραφείων, Βουκουρέστι.
• Πύργος 36 ορόφων – ξενοδοχείο 5*, Λεμεσός.
• Ινστιτούτο Νευρολογίας & Γενετικής Κύπρου & Υπαίθριου Αμφιθεάτρου.
• Ξενοδοχείο 6* στη Ρόδο.
• Αρχαιολογικό Μουσείο Πατρών.
• Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων.
• Ειδικό κτίριο υποστήριξης Μουσείων, Αγία Πετρούπολη (Ρωσία).
• Κτίρια εμπορευματικού πάρκου στο Θριάσιο πεδίο (Αθήνα).
• Εμπορευματικός σταθμός Τρέντο Ιταλίας.
• Πύργος Ελέγχου Νέου Λιμένα, Ντόχα Κατάρ.
• Οικισμός πέντε χιλιάδων (5.000) κατοίκων και Εμπορικό κέντρο, Βουκουρέστι.
• Εμπορικό κέντρο – Ξενοδοχείο, Αλεξάνδρεια Αιγύπτου.
• Σταθμός κρουαζιερόπλοιων, Ντόχα Κατάρ.
• Διαμόρφωση Αστικού κέντρου, Άργος.
• Πανεπιστημιακά κτίρια, Λευκωσία Κύπρος.
• Έπαυλης στη Βηρυτό, Λίβανο.
• Αθλητικό κέντρο, Παντελερία Ιταλία.
• Data Centers, Μολδαβία και Καζακστάν.
• Τράπεζες, Βιομηχανικές και Αθλητικές εγκαταστάσεις, Εμπορικά και

Συνεδριακά κέντρα, Κτίρια Γραφείων, Βίλλες κ.α.

• Σκάφη αναψυχής (Mega Yachts)