Πατάτες και κρεμμύδια του Ερντογάν

*Του Γ. Καραβάνα

Η οικονομία της Τουρκίας φθίνει εδώ και μερικά χρόνια. Βασικές αιτίες ο μεγαλοϊδεατισμός του Προέδρου, που οδηγεί σε μακροχρόνιους και πανάκριβους πολέμους, καθώς και η άποψη ότι οι οικονομίες μπορεί να διευθύνονται κεντρικά, σαν μαριονέτες στα χέρια ενός επιδέξιου χειριστή (είχαμε κι εδώ ανθρώπους που πίστευαν πως μπορείς να «διατάξεις» τις οικονομικές παραμέτρους «μ’ ένα νόμο κι ένα άρθρο…»).

Ως αποτέλεσμα, πολλοί Τούρκοι πολίτες πλέον δυσκολεύονται να αγοράσουν ακόμα και τα πολύ βασικά: ψωμί, γάλα, χαρτιά υγείας, αποτελούν «είδη πολυτελείας» για όλο και περισσότερο. Και ποια είναι η απάντηση που δίνει το τουρκικό κατεστημένο στο παραπάνω πρόβλημα; «Δωρεάν διανομή αγαθών!». Πατάτες και κρεμμύδια ο Ερντογάν, βρεφικά γάλατα, πάνες και θερμόμετρα ο Ιμάμογλου (δήμαρχος Κων/πολης). Ο κεντρικός έλεγχος της οικονομίας, από βασική αιτία του προβλήματος φιλοδοξεί να γίνει λύση…

Πολλές πολιτικές και ιδεολογικές επιλογές παγκοσμίως βασίζονται στην  πολύ διαδεδομένη οικονομική πλάνη, ότι τα κράτη έχουν και μπορούν να μοιράζουν λεφτά. Πάντα πίστευα πως οι πολίτες οποιασδήποτε χώρας θα άλλαζαν αμέσως πολιτική στάση αν συνειδητοποιούσαν το μέγεθος της παρανόησης πίσω από αυτή την άποψη – παρανόηση όμως που, όπως θα δούμε παρακάτω, κάποιοι έχουν κάθε λόγο να θέλουν να συντηρούν. Η Μ. Θάτσερ, αγγλίδα πρωθυπουργός που μεταμόρφωσε κυριολεκτικά την οικονομία της χώρας της, το έλεγε πολύ παραστατικά: «Δεν υπάρχει αυτό που ονομάζουμε Δημόσιο χρήμα. Το μόνο που υπάρχει είναι το χρήμα των φορολογούμενων». Με απλά λόγια, τα αγαθά και υπηρεσίες που δήθεν «παρέχουν» οι απανταχού κυβερνώντες, στην πραγματικότητα δεν αποτελούν παροχές. Είναι αγαθά και υπηρεσίες που οι κυβερνήσεις αγοράζουν με τα λεφτά των φορολογούμενων και στη συνέχεια τους μοιράζουν, αφού πρώτα κρατήσουν ένα καλό μέρος για τον εαυτό και για τους γύρω τους! Κι έτσι φτάνει ο τούρκος να τρώει «πατάτες και κρεμμύδια» που ο ίδιος αγόρασε, αλλά σε ακριβότερη τιμή από αυτήν που θα πλήρωνε αν το κράτος δεν μεσολαβούσε. Είναι λοιπόν τελείως γελοίες  – αν δεν είναι τραγικές – οι εικόνες ανθρώπων που φιλούν με λατρεία τα χέρια του ηγεμόνα τους, για τις πατάτες και τα κρεμμύδια που δήθεν τους μοιράζει δωρεάν.

Εδώ κάποιοι ιδεολόγοι θα αντιτείνουν το εξής: «Μπορεί μεν τα αγαθά που μοιράζονται να έχουν πράγματι αγοραστεί με χρήματα πολιτών, ωστόσο δεν πληρώνουν όλοι τον ίδιο φόρο. Αν κάποιος πολύ φτωχός, που δεν πληρώνει φόρο, μπορεί να φάει πατάτες με τα λεφτά ενός πλούσιου φορολογούμενου, τότε το κράτος καλά κάνει και λειτουργεί έτσι». Υπάρχει μια κάποια αλήθεια σε αυτή την παρατήρηση, ωστόσο αρκετά ωραιοποιημένη. Καταρχάς, το μεγαλύτερο μέρος των φορολογικών εσόδων δεν προέρχεται από την πιο πλούσια αλλά από τη μεσαία τάξη. Οι πολύ πλούσιοι, εκτός του ότι είναι αριθμητικά λιγότεροι, έχουν πάντα περισσότερους τρόπους να κρύψουν εισοδήματα ή να μεταφέρουν την παραγωγική και φορολογική τους έδρα αλλού, αν τους ασκηθεί υπερβολική φορολογική πίεση. Η πολυπληθής μεσαία τάξη είναι αυτή που σε κάθε κοινωνία σηκώνει το μεγαλύτερο φορολογικό βάρος. Έτσι, αν θεωρητικά σε μια κοινωνία χωρίς υψηλούς φόρους θα είχαμε 2 πλούσιους 6 μεσαίους και 2 φτωχούς, τώρα με υψηλό ΦΠΑ, ΕΝΦΙΑ, τέλη, ειδικούς φόρους κατανάλωσης και άλλους φόρους, θα έχουμε πιθανότατα τους ίδιους πλούσιους, λιγότερους μεσαίους και περισσότερους φτωχούς…! Η διαφορά στην εξίσωση προκύπτει από το διαχειριστικό κόστος του κρατικού μηχανισμού, που κάποιες φορές είναι τεράστιο.

Οι άνθρωποι των αρχαϊκών κοινωνιών συναλλάσσονταν ελεύθερα μεταξύ τους χωρίς τη διαμεσολάβηση τρίτων. «Σου δίνω δέρματα ζώων – μου δίνεις αγκίστρια για ψάρεμα. Σου κρατώ ασφαλή τα παιδιά όταν λείπεις, μου δίνεις λίγο από το γάλα του κοπαδιού σου». Μοναδικό κριτήριο: η βέλτιστη σχέση ποιότητας / «τιμής». Η σύσταση κρατικών δομών προέκυψε πολύ αργότερα,  από την ανάγκη οργανωμένης συλλογικής δράσης για τη διασφάλιση εσωτερικής (αστυνομία, δικαιοσύνη) και εξωτερικής (στρατός) ασφάλειας. Από τη στιγμή όμως που κάποιοι συγκεκριμένοι απέκτησαν τη δυνατότητα επιβολής της ασφάλειας, άρχισε και η κατάχρηση της εξουσίας αυτής. Ξεκίνησαν – συχνά χωρίς τη συναίνεση των παραγωγικών πολιτών – να ασχολούνται όχι μόνο με τον αρχικό τους ρόλο αλλά και με τη μονοπωλιακή παροχή αγαθών και υπηρεσιών, θεσπίζοντας όλο και περισσότερους κανόνες, κομμένους και ραμμένους στα μέτρα τους, που οι ίδιοι αναλάμβαναν να επιβάλλουν. Ο ηγεμόνας κάθε κάστρου, εκτός από το να φορολογεί κάθε αγρότη που ζούσε γύρω από αυτό προκειμένου να του παρέχει ασφάλεια (απέναντι στους ηγεμόνες των άλλων κάστρων), άρχισε να επεκτείνει την «προστασία» του και σε άλλες οικονομικές και κοινωνικές δραστηριότητες. Με τα λεφτά των παραγωγών αγόραζε όπλα και μισθοφόρους προκειμένου να τους προστατεύει, κρατώντας ωστόσο κι ένα μεγάλο μέρος για τον ίδιο και τους γύρω του, που επίσης ζούσαν στη μέσα μεριά των τειχών! Απότοκο των παραπάνω είναι τα σύγχρονα κράτη, τα οποία αγοράζουν για εμάς με τα δικά μας λεφτά, υπηρεσίες ασφάλισης, υπηρεσίες υγείας και παιδείας, υπηρεσίες κατασκευών, μεταφορών, ταχυδρομείων, ως και κρατικών θεάτρων…, που θα μπορούσαμε μόνοι μας να αγοράσουμε σε καλύτερη ποιότητα και χαμηλότερη τιμή, αν δεν μεσολαβούσε το μερτικό της κρατικής γραφειοκρατίας. Στο αποκορύφωμα αυτής της λογικής, έφτασε το τουρκικό κράτος να αγοράζει και να μοιράζει πατάτες και κρεμμύδια στους δύσμοιρους υπηκόους του, οι οποίοι – εκπαιδευμένοι για αιώνες όπως είναι στην τυραννία – αισθάνονται κι ευγνώμονες!

Είναι νομίζω σαφές πως αν ζεις από τη μέσα μεριά του κάστρου, έχεις κάθε λόγο να επιδιώκεις τη συντήρηση της παρανόησης ότι το κράτος έχει τάχα δικά του λεφτά, που μοιράζει χάριν ευσπλαχνίας. Αν ας πούμε ήσουν μέλος της κομματικής νομενκλατούρας στα χρόνια της Σοβιετικής Ένωσης είχες κάθε λόγο να επιμένεις πως το κράτος είναι αυτό που πρέπει να συλλέγει και να διανέμει τον παραγόμενο πλούτο, στη μορφή αγαθών και υπηρεσιών, με πρόσχημα την ισότητα των πολιτών! Μόνο που όταν κάποιος άλλος διαχειρίζεται τον πλούτο που εσύ παράγεις, πρώτον τον διαχειρίζεται υποβέλτιστα και δεύτερον σε κάνει να χάνεις το κίνητρό σου για νέα παραγωγή. Σε ένα τέτοιο σύστημα όλο και λιγότεροι επιθυμούν να παράγουν και όλο και περισσότεροι επιθυμούν να ανήκουν σε αυτούς που θα επωφελούνται από την παραγωγή των άλλων. Κι έτσι το σύστημα αργά ή γρήγορα καταρρέει.

Όλες οι χώρες που βασίστηκαν στο μοντέλο «οι πολίτες παράγουν, το κράτος φορολογεί και μοιράζει αγαθά και υπηρεσίες» τελικά παρήκμασαν. Όλες οι χώρες αντίθετα που βασίστηκαν στο μοντέλο «οι πολίτες κρατούν το μεγαλύτερο μέρος του πλούτου που παράγουν και το κράτος πληρώνει μέσω φόρων, μόνον όσα πρέπει απαραιτήτως να πληρωθούν από κοινού (αστυνομία, στρατός, δικαιοσύνη, κοινοβούλιο, περιβάλλον κ.α.)» προοδεύουν και ακμάζουν. Αν λοιπόν κι εμείς θέλουμε να προκόψουμε ακόμα περισσότερο, πρέπει να έχουμε διαρκώς στο μυαλό μας το επιπλέον διαχειριστικό κόστος που συνεπάγεται η ενασχόληση του κράτους με κάθε πτυχή της κοινωνικής και οικονομικής δραστηριότητας. Μακάρι να το καταλάβουν αυτό σύντομα κι όσοι, ως άλλοι Οθωμανοί, ακόμα ευχαριστούν τους κυβερνώντες τους για όσα τάχα τους χαρίζουν.

*Ο Γιώργος Καραβάνας είναι Μορ. Βιολόγος