Γιάννος Αιόλου: Γράφω μουσική για να καταλάβω όσα δεν μπορώ…

Συνέντευξη στον Λευτέρη Παπαστεργίου

Ο Λαρισαίος συνθέτης Γιάννος Αιόλου, αγαπήθηκε μετά το «Ταγκό των Χριστουγέννων», όταν δηλαδή ο Γιώργος Νταλάρας τραγούδησε μοναδικά για έναν, μεγάλο, ανεκπλήρωτο έρωτα. Επιστρέφει στην πόλη του, όταν έχει κάτι να πει, με τον δικό του, μουσικό, τρόπο. Είναι αυτό, το χαρακτηριστικό γνώρισμα των σπουδαίων καλλιτεχνών, να «απασχολούν» μόνο με το έργο τους. Άλλωστε ο Γιάννος Αιόλου δεν είναι απλά ένας συνθέτης, μα περισσότερο ένας διανοούμενος της σκέψης, ένας δημιουργός έκφρασης μέσω του ήχου του.

Λίγες μέρες πριν την παρουσίαση του νέου του έργου, που φέρει τον τίτλο «Το Δάσος των Όρκων», στο Δημοτικό Ωδείο της Λάρισας, ο μεγάλος συνθέτης δέχεται να απαντήσεις στις ερωτήσεις μου, ανοίγοντας ένα παράθυρο του μυαλού και της ψυχής του… 

Ποιος είναι ο ορισμός της μουσικής; Γιατί αυτός ο ορισμός διαφέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο;

Η μουσική είναι μια παγκόσμια γλώσσα. Είναι ένας κρίκος που συνδέει τον εσωτερικό μας κόσμο (σκέψεις και πρωτίστως συναισθήματα) με τον ‘έξω’, δηλαδή το σύμπαν. Και δεν είναι σχήμα λόγου. Ο τρόπος που το σύμπαν είναι δομημένο, οι μαθηματικές σχέσεις που βλέπουμε από τον μακρόκοσμο των πλανητών ως τον μικρόκοσμο των μορίων έχουν παρόμοια δομή με τους μουσικούς φθόγγους. Δεν είναι τυχαίο ότι το ανακάλυψε ο διάσημος μαθηματικός Πυθαγόρας. Η μουσική έχει ως δομικό στοιχείο την ‘απόσταση’. Τίποτα δεν είναι απόλυτο από μόνο του. Όλα μετριούνται σε σχέση με κάτι άλλο. Νόημα σε κάθε μουσική φράση δεν δίνουν οι νότες καθαυτές αλλά η απόστασή τους και η σχέση τους με τις άλλες. Για αυτό  και ενώ έχουμε μόνο 7 νότες (12 ημιτόνια δηλαδή) δημιουργούμε άπειρα μουσικά έργα. Είναι όπως με 24 γράμματα κάνουμε άπειρα νοήματα… Οι νότες έχουν ομάδες, κοινωνίες, σχέσεις μεταξύ τους, είναι πολύπλοκα συστήματα που αν θα ήθελες να τα περιγράψεις μαθηματικά θα ήθελες βαθιά μαθηματική ικανότητα. Όμως οι μουσικοί έχουν τη διαίσθησή τους να τους καθοδηγεί, και αφού μάθουν να μιλούν την παγκόσμια αυτή γλώσσα, εκφράζονται με σαφήνεια νοητική αλλά κυρίως – αν το κάνουν καλά – συναισθηματική. Δεν ξέρω αν υπάρχει άλλος ορισμός. Αυτή είναι η μουσική. Είναι ένας ‘τρόπος’, μια γλώσσα, μια ‘χειρονομία’ που επιτρέπει να εκφραζόμαστε. Είναι σύμφυτη με το υλικό από το οποίο είναι φτιαγμένος ο άνθρωπος και το σύμπαν, για αυτό και όλοι έχουν μια προσωπική βαθιά σχέση με τη μουσική ακόμη και όσοι δεν είναι μουσικοί, και χωρίς να κατανοούν τους κανόνες της. Είναι η τέχνη που όλοι την αισθάνονται ‘δική τους’. Με όποιον και αν μιλήσεις θα σου πει ότι ξέρει και καταλαβαίνει τη μουσική, και μάλιστα καλύτερα από τον διπλανό. Αυτό είναι μια απόδειξη ότι την αισθάνεται σαν ‘μητρική’ του γλώσσα. 

Είναι η μουσική ένα ανθρώπινο βήμα προς την αιωνιότητα;

Είναι ένας τρόπος ενοποίησης με το σύμπαν, με τους άλλους ανθρώπους, με αυτό που μας δημιούργησε, με το Θείο αν θέλετε, με αυτό που ‘ξέρεις ότι υπάρχει αλλά δεν βλέπεις’… με αυτό που θα ήθελες να είσαι, με αυτό που θα γίνεις μετά… Για την αιωνιότητα δεν ξέρω. Ο χρόνος είναι μέρος της μουσικής με την έννοια της κίνησης. Η μουσική ζει μέσα μας γιατί κινείται. Δεν υπάρχει στατική μουσική… Και μέσω της εξέλιξης μας κινητοποιεί, μας αλλάζει, μας δημιουργεί την διάθεση να μεταβούμε σε μια άλλη ‘κατάσταση’. Αυτή η δύναμή της, να μας κινητοποιεί, είναι που μας μεθάει. Η μουσική είναι ένα έναυσμα προς μια ‘καλύτερη εκδοχή’ του εαυτού μας. Το κάνει αυτό φωτίζοντας με δυνατό φως τον συναισθηματικό μας κόσμο. Κι έτσι τον γνωρίζουμε καλύτερα. Η χαρά μας και η λύπη μας γίνεται μεγαλύτερη μέσω της μουσικής όταν παίζουμε, ή όταν ακούμε μουσική και αισθανόμαστε να ‘ταυτιζόμαστε’ με αυτή. Κι έτσι γνωρίζουμε πώς είναι να χαιρόμαστε πιο πολύ, να λυπόμαστε πιο πολύ, να αγαπάμε πιο πολύ. Αν με ρωτάτε αν έτσι νικάμε την φθορά -άρα πλησιάζουμε την αιωνιότητα- νομίζω πως όχι. Όμως σημασία δεν έχει κάτι όταν διαρκεί για πάντα. Σημασία έχει όταν κάτι ξέρεις πως είναι θνητό αλλά σε κάνει να νιώθεις αθάνατος, για τη στιγμή που το νιώθεις. Και η μουσική μπορεί καμιά φορά να σε κάνει να νιώσεις έτσι. 

Τι είναι η έμπνευση και από πού προέρχονται οι δικές σας εμπνεύσεις;

Η μουσική όπως είπα είναι μια ‘χειρονομία’ αλλά είναι και μια νοητική διαδικασία. Δηλαδή όταν συνθέτεις μουσική δρας – παίζεις μια σειρά από νότες – αλλά σκέφτεσαι ταυτόχρονα, δυστυχώς… Αναπόφευκτα κρίνεις και διαμορφώνεις αυτό που ακούς ότι παίζεις, και προσπαθείς να το σμιλεύσεις, να του δώσεις μια σαφή μορφή (ένα συναισθηματικό νόημα για μένα). Όμως όταν ‘κοιτάς’ τον εαυτό σου να δρα, δεν είσαι η μουσική… είσαι έξω από αυτό… Πρέπει να ‘είσαι’ κι όχι να παρακολουθείς. Και ταυτόχρονα ενώ ‘είσαι’ η μουσική να μπορείς να επικοινωνείς με το περιβάλλον (π.χ. το μουσικό όργανο ή το χαρτί) με τρόπο κατανοητό έστω και για σένα μονάχα, σε μετέπειτα στάδιο. Τις πιο πολλές φορές, οι σκέψεις μας, οι αγωνίες, οι επιθυμίες μας, μας εμποδίζουν να ‘είμαστε’ η μουσική. Και δεν μιλώ για ένα επίπεδο συγκέντρωσης. Μιλώ για μια εμπειρία σχεδόν εκστατική, κι όμως ελεγχόμενη. Είναι το πιο δύσκολο κομμάτι να μάθει κάποιος νέος δημιουργός. Παίρνει πολλά χρόνια. Και δεν είναι όλες οι μέρες καλές… Όταν λοιπόν μια καλή μέρα, καταφέρεις να ‘γίνεις’ η μουσική κι όχι να παρακολουθείς τον εαυτό σου να ‘παριστάνει’ τον μουσικό, τότε μπορεί να ήταν μια εμπνευσμένη στιγμή, μέρα, κλπ. Από πού προέρχονται οι εμπνεύσεις; Από εκεί που έρχονται οι σκέψεις, τα συναισθήματα, η ζωή… Εγώ γράφω μουσική γιατί πρέπει να ‘λύσω’ μέσα μου αγωνίες μάλλον. Πρέπει μάλλον να καταλάβω πράγματα… Που δεν ξέρω ποια είναι… Αλλά που υπάρχουν και δεν μου επιτρέπουν να ‘μην γράφω’. Όπως σας είπα, η μουσική έχει να κάνει με την απόσταση. Πρέπει να καταλάβω μάλλον αυτή την ‘απόσταση’, να την κατακτήσω ή να την εκμηδενίσω… να την καλύψω με κάποιο τρόπο. 

Έχετε καθιερωθεί στη μουσική συνείδηση των περισσοτέρων με το εκπληκτικό «Ταγκό των Χριστουγέννων». Μια, κατά τη γνώμη μου, ελεγεία πάνω στον έρωτα. Θα ήθελα να  μου περιγράψετε, αν είναι εύκολο, τη διαδικασία της σύλληψης του.

Δεν νομίζω ότι μπορώ να πω πολλά. Αν σας περιγράψω την διαδικασία ενός τοκετού σε μαιευτήριο θα σας έχω μιλήσει για τη ζωή; Ακόμη κι αν σας περιγράψω την ερωτική πράξη, πάλι δεν θα σας έχω μιλήσει για τίποτα ουσιαστικό γύρω από το τι δημιουργεί, απαρτίζει, αποτελεί τη ζωή… Ξέρετε, ο κινηματογράφος είναι μια τέχνη δύσκολη, συλλογική, με ειδικές απαιτήσεις που σε κάποιους ταιριάζουν και σε κάποιους όχι. Η μουσική για τον κινηματογράφο έχει την ιδιαιτερότητα ότι γράφεται πάντα τελευταία, αφού η ταινία έχει γυριστεί και μονταριστεί. Αυτό σημαίνει ότι όταν έρχεται στα χέρια του συνθέτη είναι ορισμένα πλήρως σχεδόν τα πάντα: η ιστορία φυσικά, οι χαρακτήρες, οι σχέσεις τους, η εξέλιξη, ο ρυθμός της ταινίας και της κάθε σκηνής… Ο καλύτερος, ο πιο δόκιμος τρόπος να γράψεις μουσική για μια ταινία είναι αυτός της ‘αντίδρασης’. Δηλαδή, να αφήσεις την ταινία να είναι η δράση και εσύ το αποτέλεσμά της… όπως λέμε στη φυσική για τη δράση και την αντίδραση. Δεν πρέπει να είσαι εσύ η δράση. Πρέπει να δεις τι συμβαίνει, με ανοιχτή την ύπαρξή σου, να μετέχεις, να γίνεις η σκηνή (όχι ο χαρακτήρας), αλλά η αφήγηση της σκηνής, και να ‘αντιδράσεις’, να συμπληρώσεις αυτό που σου λείπει από τη σκηνή χωρίς τη μουσική. Υπάρχουν ταινίες που δεν σου αφήνουν να ‘αντιδράσεις’ είτε γιατί είναι πολύ πλήρεις είτε γιατί δεν συμβαίνει τίποτε για να σε δονήσει. Υπάρχουν και ταινίες που αυτό που σε κάνουν να θες να ‘συμπληρώσεις’ στις σκηνές μπορεί να έχει ενδιαφέρον. Χαίρομαι που η μουσική μου για το Τανγκό των Χριστουγέννων είχε την ανταπόκριση στον κόσμο που είχε. Ο κινηματογράφος έχει τη δύναμη να φτάσει σε μεγάλο κοινό, επειδή έχει το όχημα της ιστορίας και της εικόνας, τη σαφήνεια αλλά και την αλληγορία της. Το Τανγκό των Χριστουγέννων είναι μια ιστορία ανεκπλήρωτου έρωτα, κατεστραμμένων ανθρώπων που προσπαθούν να φύγουν από την άθλια πραγματικότητά τους μέσω του έρωτα. Είναι δηλαδή μια ‘προϋπόθεση’, ένα όχημα ο έρωτας για να ‘καλυτερέψει’ η ζωή τους, να μεταβούν σε μια ‘καλύτερη’ εκδοχή τους. Όπως μας κάνει να αισθανόμαστε η ίδια η μουσική δηλαδή… Ο ήρωας στην ταινία κάνει ένα ‘άλμα’, βγαίνει από αυτό που έχει στο μυαλό του ως πεποίθηση ότι πρέπει να είναι ένας ‘μάτσο’ στρατιωτικός και μαθαίνει τανγκό για να μπορέσει να έρθει κοντά στην ‘εικόνα’ της γυναίκας… γιατί την γυναίκα του διοικητή του δεν την έχει γνωρίσει ποτέ. Δεν έχει ερωτευτεί την ίδια, αλλά ό,τι η εικόνας της σηματοδοτεί… τον έρωτα, το άλλο, αυτό το ανώτερο, αυτό που θέλει να γίνει ο στρατιωτικός Καραμανίδης… Αυτή η κινητήριος δύναμη που είναι ο έρωτας, που μας κάνει να γίνουμε καλύτεροι για να μας αγαπήσει αυτή/ος που θαυμάζουμε (διότι δεν μπορεί να υπάρξει έρωτας χωρίς θαυμασμό) ο λόγος που θέλουμε να καλυτερέψουμε τον εαυτό μας, να συναντηθούμε με το ‘καλύτερο’ εγώ μας, αυτό μοιάζει πολύ με τη μουσική. Για αυτό και ήμουν τυχερός που έγραψα μουσική για μια τέτοια ταινία, και ίσως για αυτό ταυτίστηκε και η μουσική, αυτή η τεράστια κινητήριος δύναμη, με την κινητήρια δύναμη στην πλοκή της ταινίας. 

Μιλήστε μου για τη νέα σας δουλειά. Μετά την «Αέναη Επιστροφή» που απολαύσαμε πριν περίπου δυο χρόνια, έρχεται το «Δάσος των Όρκων». Περί τίνος πρόκειται;

Το ‘Δάσος των Όρκων’, έχει σαν κεντρικό του άξονα τον “όρκο” ως τον φορέα των πιο κρυφών και δυνατών συναισθημάτων μας. Είναι το δάσος που έχει ο καθένας μέσα μας. Ένας εσωτερικός κόσμος από επιθυμίες, όνειρα, υποσχέσεις που ζουν στο φως, ή που φτιάχνουν ένα φοβιστικό πλέγμα… Είναι ο εσωτερικός μας κόσμος, ο ‘φυσικός’ χώρος με τον οποίο θα έπρεπε να έχουμε καθημερινή επικοινωνία, αλλά που οι πιο πολλοί φοβόμαστε να τον πλησιάσουμε, διότι εκεί είναι όλα όσα δεν θέλουμε να ξέρουμε. Είναι ένα έργο για τον χώρο που φέρουμε μέσα μας και που εκεί ζει ό,τι πιο πολύτιμο έχουμε. Είναι όμως και ο χώρος που φοβόμαστε να εξερευνήσουμε…

Το ‘Δάσος των Όρκων’ στην συναυλία πλαισιώνεται από την προβολή ιστορικών φωτογραφιών από το τέλος του Α’ και Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και της απελευθέρωσης. Οι φωτογραφίες ανήκουν στην συλλογή του φωτογραφικού μουσείου ‘Χρήστου Καλεμκερή΄ του Δήμου Καλαμαριάς. Είναι σπάνιες, επιλεγμένες μία προς μία. Τα χρόνια της απελευθέρωσης είναι μια εποχή που οι άνθρωποι κάνουν όνειρα για το αύριο που ξημερώνει, ενώ ταυτόχρονα αισθάνονται φόβο για το άγνωστο, μια λύτρωση και μια δύναμη αλλά και μια ανησυχία. Αυτοί οι άνθρωποι στις φωτογραφίες έχουν βγει από την κόλαση. Πόλεμος, κατοχή, υποδούλωση. Αυτό είναι γραμμένο στα μάτια τους, όπως και η λαχτάρα, ο έρωτας για ζωή. Η κάθε φωτογραφία περιέχει πολλές ιστορίες. Έχουμε προσπαθήσει με τον συνεργάτη μου, τον σκηνοθέτη Δημήτρη Μουρτζόπουλο να ‘μπούμε’ στον φωτογραφικό χώρο και χρόνο. Στρατιώτες, μικρά παιδιά με πύρινα μάτια… Παίρνεις μια ισχυρή δόση της εποχής. Αυτοί οι όρκοι αυτών των απλών ανθρώπων που στοιβάζονταν στους δρόμους των πόλεων για να υποδεχτούν τον νικηφόρο στρατό, να πανηγυρίσουν, να γλεντήσουν, να ονειρευτούν, αποτελούν ένα ανθρώπινο δάσος, ένα πλήθος ψυχών που εύχονται, ορκίζονται, ονειρεύονται. 

Ποια είναι η μουσική σύνθεση που έχετε «ζηλέψει» και που θα θέλατε να έχετε συνθέσει εσείς;

Είναι χιλιάδες. Άλλωστε έτσι ξεκινά κανείς μικρός. Γιατί ως μιμητικό ον προσπαθείς να κάνεις αυτό που θαυμάζεις στους άλλους. Έκτοτε όποτε ακούω κάτι που μου αρέσει πάντα χαίρομαι και το θαυμάζω. Δεν υπάρχει όμως η αίσθηση της ‘οικειοποίησης’… δεν είναι κτήμα κανενός η μουσική. Ο ‘τρόπος του καθενός’ είναι αναγνωρίσιμος, κάτι που μοχθεί κάθε συνθέτης δεκαετίες για να αποκτήσει, και μετά άλλες τόσες για να πετάξει από πάνω του. Όμως αυτό δεν είναι ‘η μουσική’. Η μουσική είναι το υλικό… Εμείς μόνο το ‘μέσο’ για να διοχετευτεί σε μορφή που μπορεί να ακουστεί από το κοινό. Οπότε, ο τρόπος είναι κατά πολύ υποδεέστερος της ίδιας της ουσίας. Τα εγώ του κανείς είναι καλά να τα ικανοποιεί σε ταπεινότερα, πιο καθημερινά πράγματα.

Ποιο το όνειρο σας;

Έχω πάρα πολλά, άλλα καινούρια, άλλα σταθερά από μικρό παιδί… Ολόκληρο δάσος από όνειρα…