Θεοφάνεια στη Λάρισα: Σπάνιες φωτογραφίες πριν από έναν… αιώνα!

Του Λευτέρη Παπαστεργίου

«Η Λάρισα έχει μια παλιά και σπουδαία παράδοση του εορτασμού των Θεοφανείων γιατί η προαιώνια παρουσία του Πηνειού που ρέει, δίπλα α[ό τις βορειοδυτικές παρυφές της πόλης και η θέση του Μητροπολιτικού ναού του Αγίου Αχιλλίου ψηλά στο λόφο της ακρόπολης, πάνω από την ιστορική γέφυρα του ποταμού, προσφέρουν έναν συνδυασμό διαχρονικά ακατάλυτο».

Ο γιατρός και ακούραστος σκαπανέας της ιστορίας της Λάρισας κ. Νικόλαος Παπαθεοδώρου, στον δεύτερο τόμο του έργου του «Ιχνηλατώντας την παλιά Λάρισα»,  περιγράφει τον εορτασμό των Θεοφανείων στην πόλη, έναν αιώνα σχεδόν πίσω, τότε που η όψη της Λάρισας δεν θύμιζε σε τίποτα τη σημερινή αστική πρωτεύουσα της Θεσσαλίας.

«Δεν υπάρχουν έγκυρες γραπτές πηγές οι οποίες να αναφέρουν πως εορτάζονταν, κατά τη Βυζαντινή περίοδο, τα Θεοφάνεια στη Λάρισα. Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας και για περισσότερο από 400 χρόνια, η εορτή περιοριζόταν απλώς στην τέλεση του μεγάλου Αγιασμού μέσα στον απέριττο ναό, με την παρουσία των λίγων Χριστιανικών οικογενειών που κατοικούσαν στη Γενή Σεχίρ», σημειώνει ο κ. Παπαθεοδώρου στο κείμενο του, που φέρει τον τίτλο «Θεοφάνεια στη Λάρισα του 1929», και προσθέτει: «Πολλές φορές όχι μόνον απουσίαζε από την εορτή ο επιχώριος Μητροπολίτης, αλλά υπήρχαν και περίοδοι που ο ναός, είτε δεν υπήρχε, κατεστραμμένος από την θηριώδη μανία των Οθωμανών (Ορλωφικά), είτε είχε μετατραπεί σε αποθήκη πολεμοφοδίων (όπως κατά την Επανάσταση του 1821) και οι Χριστιανοί της πόλης αναγκαστικά εόρταζαν τα Θεοφάνεια ταπεινά, πότε στη Αγία Μαρίνα και πότε σε πλησιόχωρους οικισμούς. Μόνον μετά το 1854, όταν μέσα στα γενικά πλαίσια των οθωμανικών μεταρρυθμίσεων και ελευθεριών που αναγκάστηκαν να δώσουν οι κατακτητές στους υπόδουλους Χριστιανούς, πήρε η εορτή των Θεοφανείων τη σημερινή τους μορφή.

Συνεχίζοντας την αφήγησή του ο κ. Παπαθεοδώρου προσκομίζει τα στοιχεία του τελετουργικού, τα οποία, εν πολλοίς, συναντούμε και στις μέρες μας:

«Κατά τη μεγάλη δεσποτική εορτή των Θεοφανείων, όλοι σχεδόν οι κάτοικοι της Λάρισας κατέκλυζαν τους χώρους μέσα στο μητροπολιτικό ναό, τον Λόφο, τη γέφυρα, τις όχθες του Πηνειού, και το μικρό νησάκι μέσα στο ποτάμι, που σήμερα δεν υπάρχει, και διχοτομούσε τη ροή του νερού στο ύψος του ναού του Αγίου Αχιλλίου και της συνοικίας Ταμπάκικα… Οι εφημερίδες της εποχής αναφέρουν ότι όταν ο καιρός ήταν καλός, όλος ο γυμνός χώρος πέρα από το κέντρο του Αλκαζάρ, μέχρι και το κήπο του Παπασταύρου (στο ύψος του σημερινού σταδίου Αλκαζάρ), γέμιζε από σούστες και κάρα τα οποία μετέφεραν τους πιστούς από τις κωμοπόλεις και τα γειτονικά χωριά του νομού.

Η θρησκευτική πομπή ξεκινούσε από την εκκλησία του Αγίου Αχιλλίου και κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας μέχρι και τα πρώτα χρόνια της προσαρτήσεως της Θεσσαλίας, ακολουθούσε νότια πορεία και διέσχιζε, ένα δύσκολο, απότομο, λιθόστρωτο και σκολιό δρόμο, ουσιαστικά μονοπάτι, για να κατεβεί στην αρχή της σημερινής οδού Βενιζέλου, σε μια μικρή πλατεία που βρίσκεται πριν από την είσοδο της γέφυρας. Έστριβε δεξιά και κατευθυνόταν στο κέντρο της γέφυρας, όπου όλοι μαζί, κλήρος, επίσημοι και κολυμβητές, δίπλα-δίπλα, έπαιρναν θέση.

Πριν το 1890 άλλαξε το τυπικό της τελετής. Η πομπή περνούσε το οδόστρωμα της γέφυρας, έστριβε προς τη δεξιά όχθη του ποταμού και κατέληγε σε μια ειδικά για την περίπτωση κατασκευασμένη παρόχθια εξέδρα, η οποία στηνόταν περίπου στο ύψος όπου σήμερα υπάρχει το Ηρώο των πεσόντων αξιωματικών του Ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897. Μόλις τελείωνε η τελετή του Αγιασμού η πομπή με την ίδια τάξη επέστρεφε στο μέσον της γέφυρας όπου ήδη είχαν πάρει θέση οι κολυμβητές και από το σημείο αυτό γινόταν από τον Μητροπολίτη η κατάδυση του Σταυρού.

Το 1900, ένας νεαρός κολυμβητής πνίγηκε πέφτοντας από το ύψος της γέφυρας στην προσπάθεια να πιάσει το Σταυρό. Από τον επόμενο χρόνο άλλαξε η θέση των κολυμβητών, οι οποίοι συγκεντρώνονταν στη δεξιά όχθη και με την ρίψη του Σταυρού κολυμπούσαν στην κοίτη του ποταμού, συνοδευόμενοι από μια βάρκα για λόγους ασφάλειας.

Το 1894 κατασκευάστηκε η μεγάλη λίθινη και απότομη σκάλα που οδηγούσε από το προαύλιο του Μητροπολιτικού ναού απ’ ευθείας στη δεξιά όχθη και έτσι η θρησκευτική πομπή κατά την τελετή των Θεοφανείων μπορούσε να ακολουθήσει και αυτή τη διαδρομή.

Από τότε η κατάδυση του Τιμίου Σταυρού ακολουθεί τις ίδιες περίπου τελετουργικές διαδικασίες μέχρι σήμερα και αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα θρησκευτικά γεγονότα της Λάρισας.